“Aman Tello”nun Azərbaycana məxsusluğunu sübut edən - FAKTLAR
“Aman Tello”nun Azərbaycana məxsusluğunu sübut edən - FAKTLAR
Erməni ifaçıları və musiqişünasları plaqiatçılıq ənənələrinə sadiq qalaraq, vaxtaşırı Azərbaycan xalq mahnılarını özününküləşdirib, sosial şəbəkələr və müxtəlif media vasitələri ilə erməni nümunələri kimi dünyaya yayımlamağa davam edirlər.
Erməni plagiatının növbəti qurbanı “Aman Tello” Azərbaycan xalq mahnısı olub və onun ABŞ-da yaşayan etnik ermənilərin yaratdığı “System of A Down” rok-qrupu tərəfindən ifası və sosial şəbəkələrdə yayımlanması cəmiyyətdə və KİV-də müzakirələrə, narazılığa səbəb olub.
Oxu.Az məsələ ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının Əqli Mülkiyyət Agentliyinə müraciət edib.
Sorğuya cavab olaraq, “Aman Tello” mahnısının tarixi və erməni musiqi plagiatçılığının üsulları ilə bağlı araşdırma materialı təqdim edilib.
Əvvəlcə, erməni musiqişünasların arqumentlərini oxucuların diqqətinə çatdırmaq istəyirik.
Onlar israrla “Aman Tello”nun erməni mahnısı olduğunu sübut etməyə çalışırlar və arqument olaraq:
- bu mahnının 1905-ci ildə erməni musiqişünas S.Komitas (Soqomonyan) tərəfindən nota alınmasını;
- Azərbaycanlıların “Aman Tello” mahnısını 1980-ci illərin əvvəlində (musiqisi Oktay Kazımi, sözləri Vahid Əzizə, ifası M. Bağırzadəyə) yazdığını göstərirlər.
Hər zaman olduğu kimi, ermənilərin bu arqumentləri də həqiqəti əks etdirmir. Belə ki, erməni mənbələrindən də bəlli olduğu kimi, XX əsrin əvvəllərində erməni musiqişünas S.Komitas indiki Ermənistan ərazisində məhz azərbaycanlıların yaşadığı kəndləri dolaşaraq, yüzlərlə Azərbaycan və türk mahnılarını nota alıb və bu mahnılardan biri də “Aman Tello” əsəridir.
Azərbaycan Respublikasının Əqli Mülkiyyət Agentliyinin İdarə Heyətinin sədri, professor Kamran İmanovun araşdırmalarına əsasən, nəinki XX əsrin əvvəllərində, hətta XVII-XVIII əsrlərdə elə bir erməni əlyazmasına rast gəlmək çətindir ki, onlarda qədim Azərbaycan mahnıları və havaları olmasın:
“Onların mətnlərinin çoxu Matenadaranda və Ermənistanın digər arxivlərində saxlanılır. Erməni xalq mahnıları və havalarının tam əksəriyyəti (90 faizə yaxın) Azərbaycan xalq mahnılarına əsaslanır. Qədim Azərbaycan nəğmələri nəinki erməni mühitində geniş istifadə edilir, nəinki toplanaraq arxivlərdə saxlanılır və imkan daxilində tərcümə olunur, həm də onlar digər folklor nümunələrimiz kimi, ermənilər tərəfindən nəşr olunurdu.
R.Boyaçyan tərəfindən toplanmış və A.Seriyeks tərəfindən çapa hazırlanmış “Erməni xalq nəğmələri” kitabının Paris nəşrini misal kimi göstərmək olar. Bu kitabda nəşr olunanların əksər hissəsini orijinal mətnləri ilə verilmiş Azərbaycan xalq melodiyaları təşkil edirdi”.
1959-cu ildə çapdan çıxmış “Ensiklopedik musiqili lüğət”ə əsasən, “Erməni musiqisinin dahisi” kimi təqdim olunan S.Komitas üç mindən artıq mahnını yazıya köçürüb ki, hazırda onlardan 500-ə yaxını saxlanılmaqdadır. Əslində, S.Komitas erməni musiqisinin banisi olmaqdan daha çox, gələcəkdə baş verəcək erməni plagiatının istinad nöqtəsinə çevrilib:
“Xalq musiqi folkloru haqqında biliklərin dərinləşdirilməsi, gələcək plagiatın “inkişafı” məqsədilə sovet dövründə, 1925-ci ildə Yerevanda Elm və İncəsənət İnstitutu yanında xalq musiqisi və folklorunun toplanması və öyrənilməsi üzrə xüsusi bölmə yaradılıb. Bu bölməyə S.Komitasın şagirdi S.Məlikyan rəhbərlik edirdi”.
Müasir erməni musiqişünasları da S.Komitas və S.Məlikyanın yolunu davam edirlər. Komitasın XX əsrin əvvəlində nota aldığı “Aman Tello” ilə 80 il sonra O.Kazıminin “Aman Tello” (sözləri V. Əzizin: “...Bulaqların gözü doldu, İncitmədim, özü doldu) mahnısını qarşılaşdıraraq, özlərininkini qədimləşdirməyə cəhd göstərirlər.
Amma onların bilmədiyi və ya bilərəkdən gizlətdiyi məqam ondan ibarətdir ki, O.Kazıminin “Aman Tello” müəllif mahnısı və plagiata uğrayan “Aman Tello” xalq mahnısı tamamilə fərqli əsərlərdir. Belə ki, Əqli Mülkiyyət Agentliyinin eksperti, Xalq artisti, professor Faiq Sücəddinovun rəyinə əsasən, musiqisi Oktay Kazımi, sözləri Vahid Əzizə, ifası M. Bağırzadəyə aid olan “Aman Tello” mahnısı “Şur” pərdəsində, xalq mahnısı “Aman, Tello” isə “Mahur” pərdəsindədir.
Plagiata uğrayan “Aman Tello” mahnısının Türkiyədə də Ərdahan və Ərzurum versiyaları mövcuddur (“Tello gider, yan gider, Tello”).
“Aman Tello” Azərbaycan xalq mahnısı 1908-ci ildə Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçəçioğlu Məhəmməd, Məşədi Məhəmməd Fərzəliyev kimi tanınmış xanəndələrin də daxil olduğu xor ansamblı tərəfindən ifa olunub. Azərbaycan Dövlət səsyazma arxivinin direktoru Həsənxan Mədətovun verdiyi məlumata görə, həmin ifa 1909-cu ildə “Varşava sport rekord” studiyası tərəfindən vala yazılıb. Bundan başqa, 1912-ci ilə aid həmin arxivin kataloqunda da “Aman Tello” mahnısı qeyd olunub.
Xalq artisti F.Sücəddinovun rəyinə görə, “Aman Tello” Azərbaycan xalq mahnısı XIX əsrdə “Əlimdə sazım, qurbanım”, “Süsən sünbül” və bir çox simfonik orkestr əsəri və bəstəkar mahnıları kimi “Mahur” (keçidində) təsnifində yazılıb.
Ümumiyyətlə, Azərbaycan folklorunda “Telli” antroponiminə, “telli” termininə bir çox mahnı həsr olunub: “Telliyar”, “Üç telli durna”, “Qara tellər”, “Tellər” (Aşıq Məhəmməd) və s.
“Tello” sözünün semantikasına gəlincə, “Telli qız” adının nəvazişli deyilişi “Tello” kimi səslənir. Belə ki Azərbaycanda və Anadoluda xalq dilində azyaşlıların və gənclərin adlarının sonuna nəvaziş, yaxınlıq ifadə edən “o” şəkilçisi əlavə edilir.
Məsələn, Nazlı – Nazo, Güllü–Gülo və s. Erməni dilində də “sap”, “ipək” mənalarını ifadə edən “tel” (թել) sözü mövcuddur. Heç şübhəsiz ki, “թել” (“tel”) sözü də türk mənşəlidir, lakin bu söz erməni lüğətlərində “telli”, “gözəl saçlı”, “yaraşıqlı” mənalarında işlənilmir.
Beləliklə, istər tarixi, istər etimoloji, istərsə də musiqişünaslıq baxımından “Aman Tello” mahnısının ermənilərə aidiyyəti yoxdur. Heç də təsadüfi deyil ki, ənənəvi erməni qız adları siyahısında “Telli” adına rast gəlinmir və türkdilli xalqlara məxsus olan “Telli” adı erməni dilində yalnız ermənilərin plagiatı zamanı istifadə olunur.
Ə.Ş.
www.oxu.az