ADR–100: Denikin təhlükəsi və Yusifbəyliyə sui-qəsd
ADR–100: Denikin təhlükəsi və Yusifbəyliyə sui-qəsd
Oxu.Az Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının 100 illiyinə həsr olunmuş, “ADR–100” layihəsi çərçivəsində silsilə məqalələrin yayımını davam etdirir.
Növbəti məqalə iyun 1919-cu ildə baş vermiş hadisələrə işıq salır.
May ayının sonunda parlamentdə müzakirələrin əsas mövzularından biri Dağıstanda Denikinin hücumuna görə respublikanın müstəqilliyini qorumaq məsələləri idi.
“Müsavat və partiyasızlar” fraksiyasının lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə deyirdi ki, Dağıstan Azərbaycanın qapısıdır, ona görə müstəqilliyinin qorunması haqqında düşünmək lazımdır.
“Müsavat”ın istəyinə cavab verən Yusifbəyli konkret addımlardan danışdı. O bildirdi ki, xüsusi bir qurum yaratmaq niyyətindədir. Bu qurum fövqəladə hüquqlara sahib olacaq.
Dövlət Müdafiə Komitəsi 1919-cu il 9 iyunda yaradıldı və bu qurumun tərkibinə N.Yusifbəyli, A.Səfikürdski, X. Məlik-Aslanov, M.Cəfərov və S.Mehmandarov daxil oldu. Dövlət Müdafiə Komitəsi elə ilk sərəncamla Azərbaycanın bütün ərazilərində hərbi vəziyyət elan etdi. Baş nazirin imzası ilə Denikinlə mübarizə üçün məcburi qərar yayımlandı.
Denikin problemini həll etmək üçün 1919-cu il iyunun 1-də Yekaterindorda Könüllülər Ordusunun ingilis nümayəndəsi, general Briqqs və Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvü Kuban Rüstəmbəyov arasında Dağıstanda görüş keçirildi.
Briqqs Rüstəmbəyovu əmin etdi ki, general Denikinin Azərbaycana qarşı heç bir aqressiv planı yoxdur və olmayacaq:
“Azərbaycan bolşeviklərlə mübarizə aparan Könüllülər Ordusu ilə dostluq münasibətlərini bərpa etməlidir. Denikin öz torpaqlarını bolşeviklərdən qorumaqla Azərbaycanı da müdafiə etmiş olur. Buna görə Azərbaycan general Denikinə təşəkkür etməlidir. Sizin Denikinlə mübahisə etməyinizə səbəb yoxdur”.
Denikin öz növbəsində təsdiqlədi ki, Port Petrovsk və Dərbəndin işğalı strateji mülahizələrə səbəb olub, onu və ruslar tərəfindən Könüllülər Ordusuna casusluqda ittiham olunan şəxsləri pisləyən mətbuat orqanlarından narazılığını bildirib.
Denikin vəziyyətin daha da pisləşməməsi üçün ADR-lə diplomatik nümayəndələrin mübadiləsi mövzusunda razılaşdı. Lakin bu, vəziyyətin stabilləşməsinə kömək edə bilmədi. Məsələn, parlamentin 5 iyunda keçirilən iclasında Ağayev deyirdi:
“Çar generalları kimi, Denikinin də planlarından ətraflı danışmaq lazım deyil. Planlar aydındır və onların hamısı imperializm məqsədi danışıyır. Onlar Zaqafqaziya respublikalarını özlərinə tabe etmək istəyirlər. Onlar Böyük inqilabı boğmaq üçün Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanı ələ keçirmək istəyirlər”.
Rəsulzadə əlavə etdi ki, əgər Denikin Dərbəndə girsə, bu, Azərbaycanın qəlbinə tapançanın yönəlməsi anlamına gələcək:
“Düşmənin əli artıq tətikdədir, cəld zərbə ilə onun əlini kəsmək vacibdir”.
Onlarla yanaşı, sosialist blokunun nümayəndələri də iclasda çıxış etdi. A.Pepinov deyirdi:
“Denikin Azərbaycanda Dağıstandakı kimi qarşılanmayacaq. Dağıstanda onlar Dağlılar Respublikasına xəyanət vasitəsilə qalib gəldilər. Biz gecə oyandıq. Biz Könüllülər Ordusunu Şimali Qafqazda qarşılamağı təklif edirdik. Ancaq indi onlar Azərbaycanın başı üzərini alıb”.
Yaranmış vəziyyətdən başa düşmək olardı ki, Sovet Rusiyası və Azərbaycanın Denikin məsələsində mövqeyi bir idi. Ancaq Azərbaycan Sovet hakimiyyətinə kömək edə bilmədi.
Azərbaycan Gürcüstanla hərbi-müdafiə müqaviləsi bağlamaq üçün əsas hazırlamağa başladı. Mətbuatla yanaşı, əhaliyə də təzyiqlər artırdı.
1919-cu il iyunun 8-də Balaxanı, Zabrat və Ramana rayonunun fəhlələri Bakının və Azərbaycan sərhədlərinin qorunması üçün təcili tədbirlər görülməsi tələbi ilə mitinq keçirdi.
Bir müddət sonra, iyunun 13-də ingilislərin Azərbaycana gəlməsinə etiraz əlaməti olaraq möhtəşəm nümayiş keçirildi.
Problemin həllini ingilislər tapdı. İyunun 12-də Zaqafqaziyadakı ingilis qoşunlarının komandiri, general Kerri Britaniya hökumətinin qərarını Denikinə, ADR və Gürcüstan rəhbərliklərinə çatdırdı: qərara əsasən, Azərbaycanla Rusiya cənub ordusu arasındakı demarkasiya xətti Port Petrovskdan beş kilometr cənubdan keçməli və Dərbənd Azərbaycana birləşdirilməli idi.
Qərardan sonra Denikin etiraz notası göndərərək, bildirdi ki, Rusiyanın cənubundakı silahlı qüvvələrin nüfuzunu azaltmaq yolverilməzdir. Buna baxmayaraq, iyunun 16-da ADR və Gürcüstan arasında Denikinə qarşı birgə mübarizə ilə bağlı müqavilə imzalandı.
Parlament iyunun 27-də müqaviləni ratifikasiya etdi. Ermənistana müqaviləyə qoşulmaq təklif edildi. Ermənistan danışıqlarda iştirak etmədiyini və hər iki respublika ilə mübahisəli ərazilərə sahib olduğunu əsas gətirərək, Denikinlə birbaşa danışıqlara getməyə qərar verdi.
Ermənistanın mövqeyini iyunun 4-də Azərbaycan səfiri açıqladı. O yazırdı:
“Əgər Ermənistan Könüllülər Ordusu ilə razılaşsa, bizə qarşı düşmən mövqeyi göstərəcək. Onlara qarşı Şərur-Naxçıvan rayonunda təhlükə yaratmaq vacibdir”.
Ermənistan bu birliyin tamhüquqlu müdafiə ittifaqı kimi tanınmasını istəyirdi. Türkiyənin Ermənistana hücumu zamanı Azərbaycanın fəaliyyəti məsələsinə toxunan M.Cəfərov bildirdi ki, bu zaman Ermənistana heç bir yardım göstərilməyəcək.
Denikin yazırdı ki, Azərbaycan və Gürcüstan arasında müqavilənin imzalanması ilə Qafqazda fəaliyyət göstərən qüvvələr birləşdi. Amma qeyd etmək lazımdır ki, Denikinin cənubda hərəkət etmək üçün imkanları yox idi. Onları çoxlu problemlərlə qarşı-qarşıya qalan şimal istiqaməti maraqlandırırdı. Dağıstanla baş verən hadisədən sonra Azərbaycan həmin vaxt öz ərazisini genişləndirə bilərdi.
Devrilmiş Dağlılar Respublikasının liderləri ilə Temirxan-Şurada görüşən Azərbaycanın bu respublikadakı nümayəndəsi Ahverdov iyunun 7-də Bakıda çıxışı zamanı dedi ki, Kürin, Kaytaqo-Tabasaran, Samur vilayətlərinin yerli sakinlərinin Azərbaycana birləşmə ilə bağlı qərarından istifadə etmək lazımdır, Petrovsk isə ingilis ordusu ilə Xəzər bölgəsini bolşeviklərdən qorumalıdır. Petrovsk Dağıstanda Çeçenistan və İnquşetiyanın da Azərbaycana birləşmək istədiklərini bildirdi.
Yeri gəlmişkən, kommunistlərin gənclər təşkilatı 11 iyunda “Azərbaycan Gəncləri” jurnalının ilk nömrəsini nəşr etdi. Bir müddət sonra onlar jurnalın Azərbaycan dilində olan versiyasını da dərc etdirdilər. Bolşeviklərin mətbuat orqanları vaxtaşırı açılırdı, ancaq ilk maneədə onlar fəaliyyətlərini dayandırırdılar.
Bu dövrdə Mikoyan, S.Orconikidze, Kamo və digərləri Bakıya yığışdı. Bolşeviklər həm də regionlarda möhkəmlənirdi. Hələ mayın ortalarında Muğanda fövqəladə qurultay keçirildi. Qurultayda Muğan Sovet Respublikasının yarandığı elan olundu.
Şura sədri Çirkin, onun köməkçisi Ş.Axundov, hərbi şuranın sədri L.Qoqoberidze, siyasi komissar Həştərxandan olan T.İ.Ulyantsev seçildi. Bolşeviklər tez bir zamanda 200 nəfərdən ibarət ordu və lazım olan silah-sursat yığa bildi.
İyunun 28-də Paris konfransında Britaniya tərəfi qoşunlarını Azərbaycandan çıxarmaqla bağlı qərarını açıqladı. Razılaşmaya əsasən, mayın 9-dan regiona İtaliya qoşunları daxil olmalı idi. General Diqbi Şattlvort dostları və silahdaşları ilə vidalaşmaqdan təəssüfləndiyini, onlara sülh və xoşbəxtlik arzuladığını bildirdi.
Maraqlıdır ki, vaxt keçdikcə İtaliyanın da mövqeyi dəyişdi. İtaliyada kabinet dəyişikliyi baş verdi. Yeni baş nazir Françesko Hitti Zaqafqaziyadakı italyan mandatlarına baxdı və bunu ağılsız avantüra kimi qəbul edərək, ondan faktiki olaraq imtina olunmasına qərar verdi.
Hökumət və parlamentin xarici siyasət məsələləri ilə məşğul olduğu bir vaxtda ölkədə bir sıra əhəmiyyətli hadisələr baş verirdi. İyunun 4-də hökumətin mühafizəçilərindən olan Aram Budaqov zərərsizləşdirildi. O, hökumət rəhbəri Yusifbəliyə qarşı sui-qəsd hazırlamaqda ittiham olunurdu. Yusifbəylini bir neçə dəqiqə xilas etdi. Budaqov hökumət rəhbərinə qarşı planlaşdırdığı sui-qəsdi yerinə yetirməyə hazırlaşarkən saxlanıldı.
Ermənilərlə hökumət rəhbərləri arasında erməni kilsəsində axtarışların aparılması məsələsində də problemlər yaranırdı. Onun əmri ilə aparılan axtarışlar zamanı əməliyyat və əlaqə üçün çox sayda avadanlıqlar aşkar edilmişdi. “Azərbaycan” qəzeti məlumat vermişdi ki, silahların tapılması məsələsi parlamentdə müzakirəyə çıxarıldı.
Problemlər hökumətdə də nəzərə çarpırdı. Qəribə deyild iki, ilk hökumət böhranı maarif naziri Şaxtaxtinski ilə olub. O, mətbuata nəzarət etmək vəzifəsini yerinə yetirməkdən imtina etdi və mayda bu sahəni tamamilə tərk etdi, mayın sonunda isə nazir vəzifələrini yerinə yetirməkdən imtina etdi.
Məsələ parlamentdə qaldırıldı və Yusifbəyli naziri və iki bölmə rəisini vəzifəsindən azad etməli oldu. Həmçinin, hökumət rəhbəri nazirliklərin heyətinin azaldılması təklifi ilə çıxış etdi.
Təhsil sahəsində ən vacib məsələlər yeni əlifbanın və türkdilli məktəblərin yaradılması idi. İyunun 15-də N.Şahsuvarovun rəhbərliyi ilə ana dilində dərsliklərin tərtibi məsələsinin müzakirəsi üçün iclas keçirildi. İclasın sonunda Səməd bəy Acalov, Mahmud bəy Mahmudbəyov və Qasim Əfəndi Yaqubzadənin rəhbərliyi ilə üç təşkilatın yaradılması haqqında qərar qəbul olundu.
Məlumatların toplanması üçün hökumət komissiyaya 152 min rubl ayırdı. Komissiya ilə yanaşı, ana dilində dərsliklərin hazırlanmasında sıravi müəllim də çalışırdı. Məsələn, iyunun 11-də Gəncə Kişi Gimnaziyasının müəllimi Xəlil Səid ilk iki sinif üçün hazırladığı hesablama dərsliklərini nazirliyə təqdim etdi.
Pedaqoji kadrların hazırlanmasında fəallıq artmışdı. İyunun 2-də 200 nəfərin olduğu pedaqoji kurslar fəaliyyətə başladı. Bu vaxtlarda Azərbaycanın müsəlman uşaqlarının I qurultayı keçirildi.
İqtisadiyyat sahəsində hökumət ilk növbədə Dövlət Bankı ilə bağlı məsələni həll etməli idi. Çünki ölkənin əsas problemi pulsuzluq idi. İyunun 6-da yeni yüz rublluq banknotların buraxılması tapşırıldı. Ancaq bu banknotlar tanınmadı.
Dövlət Bankının yerli şöbələri ingilislərin nəzarətində idi. İngilislər hökumətə 70 374 302 rubl borclu idilər və bu pulu qaytarmağa tələsmirdilər. Əksinə, onlar daha 30 milyon rubl əldə etdilər. Ancaq xərclər getdikcə artırdı.
Türküstan hökumətinə əlavə kreditlər ayrıldı, neft istehsalçılarına borcların verilməsi artırıldı. İxracla bağlı işlər də düzəlmirdi. İyunun sonunda sənaye və ticarət naziri malların ixrac qaydasını təsdiqlədi.
Bu, müxtəlif məhsulların ixracının mümkünlüyü üçün yaşıl işıq yandırdı. Buna qədər müxtəlif məhsulların ixracını nazirlik səviyyəsində razılaşdırmaq lazım idi. İyunun 6-da hökumət Gürcüstandan zəruri mallara qarşılıq olaraq, arpa və kəpəyin ixracı ilə bağlı qərar qəbul etdi.
Hərbi quruculuqda artım müşahidə edilirdi. Gürcüstanla imzalanmış razılığa əsasən, 12 yüngül və 12 dağ silahları, 24 ədəd “Maksim” pulemyot sistemləri, çox sayda silah-sursat və hərbi ləvazimatlar gətirildi. Bir qrup azərbaycanlı hərbi təhsil almaq üçün Gürcüstana göndərildi.
İyunun 21-də Ermənistanda parlament seçkiləri keçirildi. Buna qədər parlamentdəki 46 deputatdan altısı müsəlmanları təmsil edirdi. Bu seçkilərdən sonra “tatar partiyası” 80 mandatdan üçünə sahib oldu.
Doğrudur, parlamentdə ən çox yeri Daşnaksütyun partiyası qazandı. Onlar 80 mandatdan 72-nə sahib oldular. Maraqlısı odur ki, həmin gün ermənilər Naxçıvana və Şərura, Culfaya daxil oldu. Yalnız Ordubad erməni qoşunlarına müqavimət göstərdi.
Orucluq ayı başa çatdı və parlament 24 iyundan 5 iyula kimi məzuniyyətə çıxdı. Parlament yalnız bir gün, iyulun 27-də Gürcüstanla razılaşmanı ratifikasiya etmək üçün toplaşdı. İyunun 30-da – bayramın ilk günündə isə Gəncə qarnizonunun paradı keçirildi.
Qara bəy Qarabəyov
(1874 -1953)
Qara bəy İsmayıl ağa oğlu Qarabəyli 14 yanvarın 1873-cü ildə Yelizavetpol (indiki Gəncə) quberniyasının Yuxarı Ayıblı kəndində anadan olub. Şəmkir alman-rus liseyini, daha sonra Tiflis Klassik Gimnaziyasını bitirib. Bundan sonra ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçüb. 1889-cü ildə Moskva Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olub və 1893-cü ildə həmin fakültəni bitirib.
1896-cı ildə siyasi fəaliyyətə görə bir il həbsdə olub, həbsdən sonra təhsilini Yuryev (Tartu) Universitetinin tibb fakültəsində davam etdirib.
1899-cu ildə universiteti bitirdikdən sonra iki il Moskvada işləyib. 1901-ci ildə Bakıya qayıtdıqdan sonra şəhərdə ilk dəfə olaraq zöhrəvi xəstəliklərin müalicəsi üzrə kabinet açıb.
O, Bakıda rus-tatar məktəbində işləyib və uşaqları müalicə edib. Həmin dövrdən publisist kimi fəaliyyətə başlayıb, “Həyat”, “İrşad”, “Kaspi” və başqa nəşrlərlə əməkdaşlıq edib.
Birinci rus inqilabı vaxtı “Difai” partiyasının rəhbərlərindən olub. 1906-cı ildə İrana mühacirət edərək inqilabi fəaliyyətini davam etdirib. 1908-ci ildə İstanbula gedərək burada “Səadət” adlı təşkilat yaradıb.
1911-ci ildə Bakıya gələrək həkimlik və publisistik fəaliyyətini davam etdirib, “Haqq yolu” adlı jurnal buraxıb. Azərbaycanda ilk iki cildlik türk-rus lüğətini nəşr etdirib.
Müharibə başlandıqdan sonra o, hərbi həkim kimi orduya çağırılıb və müsəlman diviziyasında işləyib. Fevral inqilabından sonra ictimai fəaliyyətini genişləndirib.
1917-ci ilin oktyabrında o, “İttihad və İslam” partiyasının liderlərindən biri olub. Tiflisdən uzaq olduğu üçün Təsis Yığıncağına seçilməyib. O, həmçinin Zaqafqaziya Seymindən də kənarda qalıb. 1918-ci il mart hadisələrinə qədər Bakıda yaşayıb, “Kaspi” və “Yeni Həyat” qəzetlərində redaktor vəzifəsində çalışıb. Bundan sonra Qubaya, oradan isə Dağıstana gedib.
ADR parlamentinə keçirilən əlavə seçkilərdə onun üzvü seçilib. “İttihad” partiyasının rəhbərliyinin xahişi ilə bu partiyaya daxil olub. O, parlamentin fəal xadimlərindən biri olub və tez-tez problemli məsələləri iclaslarda qaldırıb.
Onun müraciətlərindən sonra III parlament korrupsiya ilə mübarizə üçün xüsusi strukturlar yaratmalı olub və bəzi nazirlər korrupsiyada ittiham olunaraq, istefaya göndərilib.
Onun “İttihad” partiyasının üzvü kimi çıxışları əhali arasında kifayət qədər populyarlıq qazanmasına səbəb olub.
1920-ci ilin aprelində Qarabəyov Sovet rəhbərliyinə dəstək verib və onun istefası yeni hökumətin qurulmasına mane törədib. Azərbaycan Sovet hakimiyyəti tərəfindən işğal olunduqdan sonra o, bir müddət həkimlik edib.
Qadağan olunmuş “İttihad” partiyasının digər üzvləri kimi, bir sıra gizli təşkilatlar yaradıb. 1920-ci ilin oktyabrında o və 154 nəfər həbs edilərək Arxangelskdəki Solovki həbs düşərgəsinə göndərilib.
Nəriman Nərimanovun xahişindən sonra Leninin müdaxiləsi nəticəsində, 1923-cü ildə həbsdən azad edilib. Moskvaya köçərək Rusiya Fövqaladə Komissarlığının xəstəxanasında həkim işləyib, Kreml xəstəxanasına rəhbərlik edib.
1924-cü ildə Qazaxıstana köçərək burada ilk mamalıq texnikumunun əsasını qoyub. 1933-cü ildə Səmərqənd xəstəxanasında baş həkimin müavini işləyib. 1934-cü ildə gizli şəkildə Bakıya gəlib. Burada bir erməni döydüyü üçün həbs edilib, həbsdən buraxılaraq Səmərqəndə göndərilib.
1936-cı ildə Səmərqənddə vərəm sanatoriyasının baş həkimi işləyib. Pantürkist, panislamist kimi həbs edilərək, 10 il müddətinə Kolimaya sürgün olunub.
1947-ci ildə Bakıya qayıtdıqdan sonra burada iş və qeydiyyat problemləri ilə üzləşib, yenidən Səmərqəndə gedib.
Qara bəy Qarabəyov 1953-cü ildə Səmərqənddə vəfat edib.
Toğrul Maşallı
www.oxu.az