13 
Sen
2019
15:45
39
166
3355
Virtual karabakh

Kunderanın kini və yumoru: dünyanı avaralar və başdanxarablar dəyişir

13 Sen, 2019
15:45
3355

Kunderanın kini və yumoru: dünyanı avaralar və başdanxarablar dəyişir

Bizim WhatsApp kanalımıza buradan abunə ola bilərsiniz

Aqşin Yenisey yazır...

2015-ci ildə Fransada karukatura jurnalı “Çarli Hebdo”nun redaksiyasına qanlı hücumdan sonra Roma papası müsahibəsində 12 jurnal əməkdaşının ölümünə haqq qazandıran bu sözləri ilə yadda qalıb: “Mənim anamı söysələr, mən də söyənləri şillələyərəm”. O zaman iki əsrin ən intellektual yazıçılarından biri Milan Kundera Papanı sözə qarşı güc tətbiq etməkdə və bununla da Avropa insan haqqlarını “çeynəməkdə” günahlandırıb. Sevmədiyi Avropanı “tanrı məmurunun” ayağına verməyib. Hamının günahının bağışlanması üçün qədim bir ilahi missiyanın sahibi olan adam, Kunderaya görə, Avropa insan haqqları qarşısında günahkar idi. 

Kunderanın sinizmi “özündə eşələnmək” deyil, yaradıcı və məzhəkəçidir. Kundera doğmalara gülür, azadlığın ən avara olanını seçir. Burdan yola çıxaraq bu yazımızda özümüzə beş-on dəqiqə onun gözü ilə baxacağıq. 

“Flober avaralığı kəşf etmişdi. Cəsarətlə deyəcəyəm ki, elmi inkişafdan olmazın qürur duyan bir əsrin ən böyük kəşfi bu idi” - deyib, avaralığı XIX əsrin ən böyük kəşfi adlandıran Kundera bütün dünyada intellektual romanları ilə yanaşı, həm də Avropa mədəniyyətinin tənqidçisi kimi tanınır:

O, Avropanı iki yerə bölür, “Böyük Avropa” və “Kiçik Avropa”. Çoğrafi olaraq Qərbi və Mərkəzi Avropa ölkələri. Və Kundera iddia edir ki, Qərbi Avropa həmişə öz kiçik (şərqdəki) qardaşlarına xəyanət edib, onu öz maraqlarına qurban verib: “Münhendə 1938-ci ilin payızında dörd böyük ölkə - Almaniya, İtaliya, Fransa və Böyük Britaniya o zamana qədər söz haqqı tanımadıqları kiçik bir ölkənin taleyi üzərində alverə girişdilər və bunu dəhlizdə çarəsizcə gözləyən çex diplomata bildirən Çemberlen: “haqqında çox az şey məlum olan uzaq ölkə” deməklə təsdiqlədi”. 

Kundera Qərbin onları slavyan xalqı hesab etməsini yanlışlıq, dünyada “slavyan dünyası” adlı nə varsa, hamısının rusların uydurması olduğunu iddia edir və Amerika yazıçısı Filip Rotla söhbətində buna belə aydınlıq gətirir: “Şərqi Avropa elə Rusiyanın özüdür ki, lövbərini bərk-bərk Bizans torpaqlarına sancıb. Bohemiya, Polşa, Macarıstan da Avstriya kimi heç vaxt Şərqi Avropa olmayacaq. Onlar ta əvvəlindən Qərb sivilizasiyasının böyük bir hissəsi olublar. Beşiyi bu bölgədə olan Qotika, Renessans, Reformasiya kimi hərəkatlarla. Çağdaş kültürün ən böyük cərəyanları – psixoanaliz, strukturalizm, dodekafoniya, Bartok musiqisi, Kafka və Muzilin yeni estetik romançılığı məhz burda – Mərkəzi Avropada yaranıb” ki, Rusiyada bunların heç biri heç vaxt olmayıb. 

Kunderanın “Böyük Avropa”ya bəslədiyi qəzəbin səbəbi təkcə Mərkəzi Avropa ölkələrini, eləcə də vətəni Çexiyanı II Dünya müharibəsindən sonra ruslara “təhvil verməsi” deyil, bu qəzəb Stalindən əvvəl Hitlerə qarşı baş qaldırmışdı. Vətəninin taleyi bu yazara “funksionallığını itirmiş bütün həqiqətlərə axmaqlıq” damğası vurmaq kimi bir asilik ruhu qazandırıb və onda tarixi reallıq hissini şiddətləndirib. Kunderadan azərbaycanlı yazarın öyrənə biləcəyi ən birinci ustalıq bu olmalı: bəlkə də bir müddətlik “funksionallığını itirmiş bütün həqiqətləri” rəfə qaldırmaq, tarixi reallıq, coğrafi gerçəklik üzərində yaradıcı təcrübələr aparmaq. Yəqin ki, dünya ədəbiyyatında heç bir yazıçı öz vətənini bu cür çılpaqlıqla təsvirinə cəsarət etməzdi: “Bu, mənim ana vətənimdir: demokratiya, faşizm, inqilab, dağıdıcı stalinizmlə yanaşı Stalin terroru, alman və rus işğalı, kütləvi deportasiya”.    

Bəlkə də, bu cür “ayaq altında qalmalar” Kunderanı sövq edir ki, dünyanı “hər sahənin peşəkarlaşmış avaralarına” əmanət etməyi söyləsin. O, “Roman sənəti” kitabında “yumor-roman-avaralıq” deyə bir üçbucaq qurur, romanın nəzəri düşüncələrədən deyil, yumor hissindən, mizahdan doğduğuna inandığını söyləyir. Tanrı insanın həqiqətlərinə gülür və Kundera roman sənətinin dünyaya Tanrının gülüşünün əks-sədası olaraq gəldiyinə inanır.

Roman sənəti yumor hissindən yaranıbsa, bu sənətin ən vacib materialı zaman-zaman keyfiyyət dəyişdirmiş olsa da “avaralıq”dır.  Roman bir sənət janrı kimi ortaya çıxanda ilk olaraq avaraların, başdanxarabların arxasınca gəzib. Servantes Don Kixotun “arxasınca”əyalətdən-əyalətə bütün İspaniya boyunca lökkümüşdür. 

“Tanrı kainatı və dəyərlər sistemini idarə etdiyi, yaxşını pisdən ayırdığı və hər şeyə bir məna verdiyi yeri yavaş-yavaş tərk edərkən Don Kixot evindən çıxdı və artıq dünya tanınmayacaq hala gəldi”. Kundera deyir ki, avaralıq elmin, texnologiyanın, modernlik anlayışının, həyatın dəyişməsiylə yanaşı fərqli şəkillər və fərqli adlarla qarşımıza çıxıb, xarakterini dəyişdirsə də, özünü qoruyub. Yəni günümüzün servantesləri də dövrümüzün avaralarını və avaralığını güdməklə məşğul olmalıdır. Kundera bu işlə məşğul olmaqdan zövq alır. Onun, demək olar ki, avara olmayan qəhrəmanı yoxdur. O, hətta bütün Avropaya altdan-altdan bu gözlə baxır. Basmaqəlib, əhəmiyyətsiz ciddiliklərin içində itib-batdığımız üçün Kunderanın “avara axtarışı” düşüncəsindən çıxış nöqtəsi kimi yararlanmaq olar. Necə ki, Servantesin “avarası”, “başdanxarabı” bütün Avropa düşüncəsini dəyişdi. 

 “Elmdəki böyük inkişaf insanı ixtisaslaşmış sahələrin labirintnə urcah edib. Elmdə irəlilədikcə insan dünyanın bütünlüyünü də, özünü də gözdən qaçırır, beləliklə, Husserlin tələbəsi Haydeggerin gözəl və haradasa sehrli bir formulla “varlığın unudulması” dediyi şeyin içində məhv olurdu”. Kundera roman sənətinə insanı özünü unutmağa qoymayan bir əyləncə kimi baxır və kitabının epiqrafında elan edir: “Nəzəriyyələr dünyası mənlik deyil”. 

Azərbaycanlı yazarın bu gün “insanı özünü unutmağa qoymamaq” kimi bir iddiaya düşməsi, bəlkə də, gülməli görünə, hətta bu vəziyyət kola ilişmiş quzunun arxadan nəhəng sürüyə yol göstərməsinə bənzəyə bilər. Ancaq o, ən azı, öz yaradıcılığı ilə Azərbaycan insanını öz yadına sala bilər. Necə ki, Kunderanın öz kitabında adını rəğbətlə çəkdiyi alman filosof Edmund Hüsserl ölümündən üç il əvvəl insanlığın deyil, məhz Avropa insanının düşdüyü böhran haqqında konfranslar verirdi. Bizim də burada iki dağın (Böyük və Kiçik Qafqaz) arasında öz ölümüzü qoyub, insanlıq adına onun-bunun ölüsünə yas saxlamağımız gen yerdən yel sovurmaq kimi bir şey olardı. 

“Buradakı insan” - bizim düşüncə heç vaxt onu adam yerinə qoymadı, insanlıq deyincə, ya Qərbə qaçdı, ya Şərqə, onu da özüylə avara-sərgərdan elədi. Azərbaycan insanı həmişə vətəndən kənarda daha böyük göründüyünü düşündü. Və yanlış düşündü. Əslində, vətəndən kənarda daha böyük olan onun avaralığı, azadlığı idi. Bu avara azadlıq bizə vətəndə lazım idi. Azərbaycan yazarı vətəndən didərgin düşmüş avaralığımızı dünyadan geri çağırmalıdır. Milli Don Kixotlar bizə burada lazımdır.  

Həmid Herisçinin sözü olmasın, ey buradakı insan, sən hardasan? Məncə, müasir Azərbaycan yazarlarını düşündürən ən böyük sual bu olmalı...    

Bizimlə əlaqə saxlayın

Digər Cəmiyyət xəbərləri