İsrail'in roketleri İran'da deprem yaratabilir mi? - Kurban Yetirmişli ile bilimsel analiz

İsrail-İran savaşının alevlendiği, roketlerin birbiri ardına havaya kalktığı bir zamanda çoğu kişiyi şöyle bir soru düşündürüyor - İran'ın bombalanması ve aynı zamanda İran'ın nükleer reaktörlerinin patlatılması yıkıcı bir depremi tetikleyebilir mi?

Böyle soruların cevabı varsayımlarla değil, bilimsel gerçeklerle açıklanmalıdır.

Oxu.Az bu soruyu Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi'nin muhabir üyesi, Azerbaycan Sismoloji Hizmet Merkezi'nin direktörü, jeofizik üzerine tanınmış bilim insanı Gurban Yetirmişli'ye sordu:

- Kurban Bey, Anadolu'dan geçen tektonik hat İran'a kadar uzanıyor. İsrail'in attığı ağır tonajlı füzelerin etkisi deprem yaratabilir mi?

- O atılan füzeler yere düştüğünde ister istemez yer yüzeyinde sarsıntı yaratır. Basit bir örnek vereyim: Düşünün bir kamyon taşları yere boşaltıyor ve siz de yakındasınız, evde oturuyorsunuz - camların titrediğini hissedersiniz. Füze ve bombaların etkisi de buna benzer.

Kuzey İran fay hattı Hazar Denizi'nin ortasından geçer. İran, Türkiye ve Arabistan aynı tektonik levha üzerinde yer alıyor. Bir tarafta Afrika levhası, diğer tarafta Avrasya levhası yer alıyor. Bu levhalar birbirine sıkıştığında sarsıntılar oluşur. Bunlar büyük hacimli levhalardır ve iç blokları sürekli hareket halindedir. Depremler de bu levhaların hareketi, birbirine çarpması ve sıkışması sonucu oluşur. Bu, "çarpışma (kollizyon) bölgesi" olarak adlandırılır. Bu durumda bloklar parçalanarak ayrı yönlere hareket ederler.

Tektonik kırıklar boyunca yer alan deprem gradyan sahalarında bu süreçler gerçekleşir. Bloklar birbirini sıktıkça bu bölgelerde depremlerin meydana gelme olasılığı artar. Eğer bu alanlarda hareketlilik fazlaysa, deprem riski de yüksektir.

Bu gradyan sahaları bilimsel yöntemlerle inceleniyor. Azerbaycan genelinde 400'e yakın gözlem noktası var. Bu noktalarda yerçekimi alanı, manyetik değişimler, sismiklik ve GPS gözlemleri yapılır. Bu yöntemlerle blokların hareket yönü ve hızı tespit edilir.

Şimdi sorunuza döneyim: 1500 kilogram savaş başlığı taşıyan füzeler patladığında bu patlamaların "aftershock" (artçı sarsıntı) etkisiyle tektonik kırıklara etki etmesi mümkün müdür? Blok içindeki hareketlere bir ölçüde etkisi olabilir ama genel olarak levhaların hareketine ciddi bir etkisi yoktur. Levhaların kendi hareketi vardır, onların üzerinde çeşitli bloklar yer alır ve bunlar da farklı yönlere hareket eder.

Azerbaycan'daki her bölgedeki GPS istasyonları ile bu hareketlerin hızı belirleniyor. Örneğin, bir blok yılda 10 mm, diğeri 8 mm hızla hareket ediyorsa bu, bir bloğun diğerini sıkıştırmasıyla sonuçlanır. Bu da tektonik kırık bölgelerinin oluşmasına neden olur.

Katmanların kırılması sonucu oluşan depremlerin de belli parametreleri vardır. Kırığın uzunluğu kilometrelerle ölçülür. Bu kırıklar kritik sınıra ulaştığında yer kabuğunda parçalanmalar meydana gelir ve bu da depreme neden olur. Bu bölgeler deprem gradyan bölgeleri olarak adlandırılır. Katmanların sıkışması sonucunda deformasyonlar oluşur ve bu da depreme yol açar. Bu süreçler kayaların türüne - kil, kum veya başka materyale - bağlı olarak değişebilir.

Deprem odağının da parametreleri vardır - örneğin, 20-30 kilometre derinlikte olabilir. Biz bunun mekanizmasını - itme, yukarı çıkma ya da kırılma şeklinde - de belirleyebiliyoruz.

- Kurban Bey, şöyle bir iddia var: Çin büyük bir su barajı inşa ederek Dünya"nın kendi ekseni etrafındaki dönüşüne etki etti. Bu ne kadar gerçekçi?

- Dünya bir taraftan boşalıyor, diğer taraftan doluyor. Göllerin kuruması, toprakların çekilmesi gibi değişiklikler Dünya'da denge bozulmasına neden olabilir. Ama bu tür değişikliklerin Dünya'nın dönüşüne etkisi çok küçüktür. Bunu daha iyi astrofizikçiler bilir ama benim fikrimce bu etkiler daha çok Güneş ve gezegenlerin karşılıklı çekim kuvvetleriyle ilgilidir.

Güneş'te meydana gelen patlamalar, manyetik alandaki değişiklikler Dünya'nın iç tabakalarına kadar etki edebilir. Bu etkileri manyetometri, gravimetri, GPS ve kimyasal analizlerle takip ediyoruz.

Dünya'nın dönüşünde saniyenin yüzde biri kadar bir değişiklik olsa bile bu büyük bir olay sayılır. Güneşin etkisiyle küresel ısınma artar. Aynı zamanda Ay'ın ve diğer gezegenlerin çekimi de hesaba katılmalıdır. Dünya büyük bir sistemdir ve bu sistemin dengesi pek çok etkene bağlıdır.

- Kurban Bey, biraz daha konuşursak beni iyi bir jeolog olarak yetiştirmiş olacaksınız.

Size bir sorum var: Türk bilim insanı Celal Şengör, İstanbul'da büyük bir depremin beklendiğini söylüyor. Bu konuda ne düşünüyorsunuz?

- Kardeşim, bunu kimse bilemez. Kendi kendine konuşuyor. Eğer öyle olsaydı Celal çoktan İstanbul'dan toplanıp gitmişti. Neden gitmedi? Vallahi ben onun yerinde olsam bir volkanın yanına yerleşip araştırmalarıma orada devam ederdim. Boşuna ajitasyon yapmanın anlamı yok.

- Türkiye medyasında sık sık şöyle haberler çıkıyor: Güya Amerika'nın deprem silahı var. Sizce bu mümkün mü?

- Saçmalıktır, vallahi! Kardeşim, deprem öyle bir şey değil ki, onu silah gibi kullanabilesin. O kadar büyük bir katmanı, yerin derinliklerinde hareket ettirmek mümkün değil. Boşuna halkı paniğe sürüklememek gerekir. Bunların hepsi boş laftır.