Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Təhsil və maarif.

İlk maarif naziri Nəsib bəy Usubbəyov olub.

1918-ci ilin 27 mayında Zaqafqaziya seyminin müsəlman fraksiyası özünü Azərbaycanın Müvəqqəti Milli Şurası elan edərək, Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmək qərarını qəbul edib.

Bununla da gələcək parlament respublikasının təməli qoyulub. Bu iclasda Azərbaycanın Milli Şurasının rəyasət heyəti seçilib və sədr isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olub.

May ayının 28-də Müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikası elan edilib.

ADR mövcud olduğu iki il müddətində çox iş görüb.

Bu məqalədə ölkənin təhsil və maarif sahəsində fəaliyyətini təhlil edəcəyik.

Xalq təhsili və maarifləndirmə üzrə ilk nazirlik Azərbaycanda Xalq Maarifi Nazirliyi 1918-ci ildə may ayının 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikasının hökuməti tərəfindən təsis edilib. Nazirlər Şurasının qərarı ilə 30 iyun 1918-ci ildə üç şöbədən (ümumi orta təhsil, ali və orta-ixtisas təhsili, peşə məktəbləri) ibarət strukturu təsdiq edilib.

Maarif naziri isə sonradan ADR hökumət başçısı olan Nəsib bəy Usubbəyov (1881-1920) olub.

Xalq təhsili sahəsində ilk önəmli tədbir məktəblərin milliləşdirilməsi oldu, bu, təhsilin doğma türk dilinə keçirilməsi idi. Bununla da ilk dəfə olaraq azərbaycanlı uşaqların doğma dildə təhsil alma hüququ qanuniləşdirildi.

Xalq Maarifi Nazirliyi 1919-20-ci il tədris ilinin əvvəlindən Ali ibtidai məktəblərin bütün siniflərinin və orta tədris məktəblərinin üç sinifinin milliləşdirilməsini qərara aldı.

1918-ci il 7 sentyabr fərmanı ilə bütün Ali ibtidai məktəblərdə qeyri-müsəlman tələbələr üçün dini və onların ana dili tədrisi tətbiq edilib. Bu təlimlərin tədrisi üzrə xərcləri dövlət öz üzərinə götürüb.

Bakı şəhəri milli məktəblərin inspeksiyasında və Bakı quberniyasında 1918-19-cu tədris ilində 76 rus – bunlardan Bakıda 30, əyalətlərdə isə 46 məktəb var idi. Onlardan 51-i dövlət, qalan 25-i isə şəhər, neft-sənayeçiləri qurultayına məxsus idi və özəl sayılırdı.

Xalq maarif naziri yəhudi məktəblərinin rəhbəri Y.Baysband və F.Şapiroyanın təşkil etdikləri yəhudi dili, yəhudi xalqının tarixi və yəhudi ədəbiyyatının tarixi kurslarına dinləyiciləri yazdırmağa icazə verdi.

Dərslər 20 oktyabr 1918-ci ildə başlayıb. 1918-ci ilin oktyabr ayında Yəhudi Milli Şuranın nəzdində fəaliyyət göstərən məktəblərdə 700 nəfər təhsil alır, 24 müəllim çalışırdı. Bu məktəblər hər ay 10 min rubl məbləğində dövlət tərəfindən subsidiyalaşdırılırdı.

Azərbaycan dövləti tərəfindən alman koloniyalarında fəaliyyət göstərən məktəblər də dəstəklənirdi. Məsələn, alman koloniyalarında tədris keçən müəllimlərin hər birinə 1918 və 1919-cu ildə inspeksiya tərəfindən hər ay 90 rubl ödənilirdi.

1918-ci ildə Səhiyyə Nazirliyi təsis edilir, bu nazirliyə rəhbərlik isə dr. Rəfiyevə həvalə edilir. Bu illərdə Bakı və Gəncə kimi şəhərlərdə onlarla yeni aptek və xəstəxana açılır.  

ADR-in xaricə təhsil almağa göndərilən əksər tələbələri əsasən də Almaniya, Sankt-Peterburq, Moskva, Kiyev və digər şəhərlərdə tibbi təhsil də alırdı.

1922-ci il avqust ayının 2-də tibb fakültəsinin ilk 29 məzunu arasında yalnız üç azərbaycanlı – A.Ələkbərov, Ceyran Sultanova və sonradan elmlər doktoru və professor olan Adliyə Şaxtaxtinski-Babeyeva  olub.

1919-cu ildə tibb  fakültəsi də olan Bakı Dövlət Universitetinin əsası qoyulub, kafedranın ilk rəhbəri görkəmli cərrah, professor V.İ.Razumovski (1920-ci ilə qədər) olur. Burada, həmçinin tibbin tarixi də tədris edilirdi. Qısa bir müddət ərzində Razumovskinin rəhbərliyi altında Xüsusi Hazırlıq Komissiyası yaradılır. Bu ilin avqust ayında qəbul imtahanları təşkil edilir və beləliklə də ilk tələbələr – gələcək həkimlərin qrupu yığılır.

Xalq təhsili məsələləri ilə məşhur müəllim Əlicabbar Orucəliyevin başçılıq etdiyi Bakı Şəhər Dumasının tədris şöbəsi də məşğul olurdu.

Şəhər Duması şəhərin təsərrüfat və tədris həyatı ilə bağlı, uşaq evlərinə suyun pulsuz verilməsi, türk və erməni məktəblərinin müəllimləri üçün kursların açılması, Dini məktəblər üçün vəsaitin ayrılması, orta tədris məktəblərində şəhər təqaüdlərinin verilməsi kimi vacib məsələləri həll edirdi.

Demək olar ki, şəhərin bütün aşağı ibtidai məktəbləri Bakı şəhər idarəsinin nəzdində idi, ona görə də bu məktəblər şəhər məktəbləri adlanırdı.

Bakıda məktəb binaları ilə dəhşətli bir vəziyyət alınmışdı. Onların çoxu ya tamamən dağıdılmış, ya da əsaslı təmir tələb olunacaq qədər bərbad idi.

1919-cu ilin 15 iyul tarixli iclasında Şəhər Dumasının şəhər məktəblərinin müəllimləri üçün 1600 rubl təqaüd təyin edilib. O vaxta qədər isə təqaüd 1075 rubl idi.

Bu istiqamətdə Bakı neft-sənayeçiləri də müəyyən addımlar atırdı: onların da məktəblərində müəllimlərin məvacibləri artırılmışdı.

Hökumət Bakı şəhər ibditadi məktəblərində məktəb-sanitar nəzarətinin təşkil edilməsi üçün 827,600 rubl vəsait ayırmışdı.

Məktəblilərə müxtəlif ictimai təşkilatlar da yardım göstərirdilər.

Belə ki, Bakı şəhər məktəblərinə yardım ictimai idarəsi məktəblərdə isti səhər yeməkləri təşkil edirdi. Vəsaitin yığılması üçün idarə lotereya və əvvəlki illərdən qalmış əşyaların satış yarmarkasını keçirirdi.

Məktəblilərə vətəndaşlar, xeyriyyəçilər, mesenatlar da yardım edirdi.

Məsələn, H.Z.Tağıyevin fabriki 4-cü türk qızlar məktəbinə aztəminatlı məktəblilər arasında bölünməsi üçün 400 arşın parça təqdim etmişdi.

“Ali, ibtidai və Marinski qızlar məktəblərinin peşə, onların nəzdində kənd təsərrüfatı, əmək təlimi və əl işləri siniflərinin qulluqçu-təlimçiləri üçün məvaciblər barədə müvəqqəti qanun” dərc edilmişdi.

Bu qanuna əsasən bütün Ali, ibtidai məktəblərdə 1919-cu ilin yanvar ayının 1-dən tədrisin fənn sistemi və əməyin dərs hesabı ödəmə prinsipi tətbiq edilməyə başlandı.

Həftə ərzində hər bir dil və ümumtəhsil fənləri üzrə müəllimlər üçün 18 saat qanuni norma hesab edilirdi və sinif rəhbərliyi təyin edilirdi.

Heyif ki, bu işlərə məntiqi inkişaf qismət olmadı. 1920-ci ilin 28 aprel tarixində aqressiya nəticəsində Azərbaycan XI Qızıl Ordu tərəfindən işğal edildi.

Qırmızı ordunun rəhbərliyi tərəfindən ADR-in görkəmli rəhbərlərinə Azərbaycandan sağ çıxmamaları haqqında qəti göstəriş verilmişdi. Dəqiq təlimat verilmişdi ki, onlar Kürdəmirdən uzağa getməməlidirlər. Sərəncam dürüst yerinə yetirilirdi.

Nəticədə ilk maarif naziri, ADR hökumətinin başçısı 1920-ci ildə naməlum şəxslər tərəfindən Kürdəmirdə qətlə yetirildi.

Azərbaycan Demokratik Respublikasının süqutundan sonra Azərbaycan SSR Nazirlər Şurasının 1920-ci il 28 aprel tarixli qərarı ilə nazirlik komissarlığa çevrildi və bütün tədris müəssisələri ona təhkim edildi.

Məqalədə Əzizə Nəzərlinin “Azərbaycan Respublikasında xalq təhsili (1918-1920)” monoqrafiyasının materiallarından istifadə edilib.

Aliyə İsmayılzadə
www.oxu.az