Cahilin demokratiya anlayışı evinin kandarınacandır

Aqşin Yenisey yazır...

Kin və qisas! Tarixi yaradan və məhv edən iki duyğu. Fəlsəfənin və ədəbiyyatın, psixologiyanın və siyasətin əbədi sualı, kral saraylarının və həbsxanaların həmişəlik və əsl sahibləri... İnsan xislətində yaşayan və yer üzündə bənzəri olmayan iki heyvani davranış... metaforları sonsuza qədər uzada bilərik, ancaq vaxt ata mirası deyil.    

Albert Kamyu deyirdi ki, Avropa “Qaranlıq çağ”dan çıxıb “Qorxu çağı”na düşdü. Dini cəhaləti riyaziyyat cahilləri əvəzlədi. Sadəcə, inkivizisiya məhkəmələrinin hakimləri dəyişdi. İnsan həyatının yenidən mənalandırılması onu daha da ucuzlaşdırdı. Cinayətin legitimləşdiyi bir dünya ilə üz-üzə qaldıq. 

Kamyu ilə eyni fikirdə olanlar iki dünya müharibəsinin xaraba qoyduğu Avropanın həndəvərində gəzişən, gördükləri mənzərəyə gözləri bərələrək baxanlar idi. Onlar ağlın cəhalətinin yaralarını daha qanlı göstərmək üçün Orta əsrlər Avropasında “qılıncla əsanın” mübarizəsində hissin, inancın cəhalətinin qanı çoxdan qurumuş yaralarını görməzdən gəlirdilər.   

“Qaranlıq çağı”nda baş verən qırğınların baş qəhrəmanı inanclar idi, “Qorxu çağı”nda onları düşüncələrin, fikirlərin bir-birilərini qətl etməsi əvəzlədi. Dialoqun susdurulması! Hər iki çağın gizli istəyi bu idi. Hər iki çağın dialoqu susdurmaq üçün qaragüruha, cahil gücə ehtiyacı vardı.

Məqsəd kitabla yüklənmiş eşşəkləri, eşşəkdə vücud “bulmuş” həqiqətlərlərin əli ilə çubuqlayıb gedər-gəlməzə qovmaqdı. Hər iki çağı ifadə edən qorxu buradan qidalanırdı; dialoqun susdurulmasından.     

Bu yazımızda cəmiyyətdə dialoqu susdurmağa çalışan qaragüruh, cahil kütlə zehniyyətindən danışacağıq.  Bu zehniyyət insanlıq tarixi boyunca fərqli zamanlarda fərqli formalarda təzahür edib. Eramızın əvvəllərində yunan allahlarını inkar etdiyi üçün Sokratı edama göndərənlər də onlar idi, müsəlmanın o günü Əfqanıstanda Roksana adlı qızı sevdiyi oğlana qoşulub qaçdığı üçün daş-qalaq edərək öldürənlər də. 

Bütün bu dövr ərzində baş verən hadisələrin ortaq nöqtələrində bir şey görürük; təmkin və fikir mübadiləsi istəyindən tamamilə məhrum, şiddət, təhqir və istehzanın ən kobud dəyənəkləri ilə silahlanmış, özünü ancaq alternativlərin qarşısında görərkən mövcud olduğuna inanan bir zehniyyət. Onun hərəkətverici qüvvəsi kin, istiqamətverici qüvvəsi qisas hissidir. O, hətta özünə aid olmayan bir aşağılanmaya görə kin bəsləməyə, özünə dəxli olmayan bir ziyana görə qisas almağa hazırdır. Linç patronluğu onun bu cür “məqsədsiz cəngavərliyinə” arxalanır. 

Nitsşe bu “yüyənsiz güc”ün adına “ressentimet” deyirdi və onun kölə əxlaqından qidalandığını iddia edirdi. Kölə əxlaqını özününküləşdirmiş sürü insanının üsyankarlığı ressentimentin, kinin mənbəyi olub, onun dəyərlərini yaradır və reallığa çevrilir. Ressentiment, özəyində qisasçılıq yatan, kin, qərəz, intiqam, nifrət kimi duyğulardan güc alan və xüsusilə öz varlığı ilə münasibətdə aşağılıq kompleksi duyan adamın ruhunda ortaya çıxan psixoloji bir haldır.

Barbarın mədəniyyət qarşısında özünüdərk prosesidir. 

Sözümüzə bu kütlənin kim olduğunu və nə məqsəd güddüyünü izah edərək başlamaq, əsas mətləbə keçməyimiz üçün yardım edəcəkdir.

Bundan ötrü ilk dəfə alman şairi və yazıçısı Henrix Heynenin “Harts səfəri” kitabında rast gəldiyim, daha sonra bir çox filosof və yazıçının dilindən düşməyən “Filistinizm” anlayışı haqqında danışmaq lazımdır. Ədəbiyyata XIX əsrdə almancadan keçmiş “Philistine” sözü qədim yəhudilərin barbar qonşuları olan fələstin xalqının adından götürülmüşdür. XVII əsrdə alman tələbələr təhsilsiz həmyerlilərini “philister”adlandırırdılar. Hər nə qədər Avropa intellektualları bu sözün fələstin xalqına aid olmadığını iddia etsələr də, bu sözün etimologiyası ilə bağlı bütün ip ucları Avropaya köç edən yəhudilərə aparıb çıxarır. “Filistin”, sadə dillə desək, fəlsəfəni, sənəti, ağlı, elmi və s. sahələri xor görən, alçaq və təcavüzkar bir qisas hissiylə cəhalətə qapanan anti-intellektual tərz deməkdir, sosial davranış növlərindən biridir.

Bir filistinin ən tipik özəlliyi onun cahil olmasıdır. Ancaq burada cəhalət ilə məlumatsızlıq arasında bir fərq qoymaq lazımdır. “Cahil” sifəti gündəlik dildə bəzən çılpaq mənasıyla “məlumatsız olma”nın da yerinə işlədilə bilir. Halbuki cəhalət özünəməxsus təbiəti, xisləti olan bir iradə növüdür. Cahil məlumatsız olduğundan xəbərsizdir. O, bildiyini bilir və bilmədiyinin düşmənidir, daim ondan qisas almağa, buna imkanı olmayanda, ona kin bəsləməyə məhkumdur. Məlumatsızlığın belə bir davranış tərzi yoxdur. Cəhalət zəhərli ilandır, məlumatsızlıq zəhərsiz. 

Şopenhauer bir filistini belə təqdim edir: “Mən, ağlının özü-özlüyündə normal olduğunu düşünən, heç bir zehni ehtiyacı olmayan adamın, sözün əsl mənasında, bir filistin olduğunu düşünürəm”. Şopenhauerin vurğuladığı “heç bir intellektual ehtiyac duymama” halı, həqiqətən də, bir filistinin, bəlkə də, tək cümləlik tərifidir. Filistinlər bu zehni rahatlıqları ilə özü-özlüyündə ağıl düşmənidirlər.

Bir filistin şüurlu şəkildə ağıl anlayışına və onun nüfuz etdiyi bütün dəyərlərə düşməndir.

Bundan başqa onun əsl xarakteri, intellektual davranışa və insan həyatını daha yuxarı mərtəbəyə daşıyacaq hər cür anlayışa duyduğu nifrətdə gizlənir. O, ilk növbədə, “özüylə münasibətdə heç bir intellektual həzzə” sahib deyildir. Çünki həqiqi ehtiyaclar olmazsa, həqiqi həzlər də olmaz. 

Filistinlərin mənəvi, psixoloji ehtiyacları ağlın mühakiməsinə məruz qalmayan, ümumiyyətlə, dərk olunma ilə deyil, hiss olunma ilə qana sorulan ideyalardır. Bu ideyalar intellektual təcrübədən keçmədikləri üçün heç bir estetik həzzə də sahib deyillər. Ona görə də filistinlər intellektual həyata bütün varlıqlarıyla qarşı olduqları kimi, estetik həzzə, sənətə də düşməndirlər.

Amerikalı filosof Noam Xomski intellektuala belə bir tərif verir; “intellektual - nəsnələr haqqında düşünməyə, nəsnələri anlamağa, onları izah etməyə, bəlkə də, bu düşüncələrini açıq bir şəkildə ifadə etməyə və başqalarına anlatmağa çalışan kimsədir”. Ancaq hər hansı bir zehni ehtiyaca sahib olmayan filistin təbii olaraq öz ətrafında mövcud olan dünyanı dərk etməyə və anlamağa çalışmaz. O, özündən əvvəl və onun yerinə dərk olunmuş bir dünyanın düşkünüdür.

O, hər yerdə qətlə yetirmək üçün yeni mənalar və anlayışlar axtarır. Çünki o, ona rahat-hulqum halda ona verilmiş dünyanı özünün dar anlayışı ilə heç bir mübahisəyə yer qoymayan bir formada özününküləşdirmiş və bütün başqa dünyalara müharibə elan etmişdir. 

Bu, Nitsşenin düşüncəsinə görə, tamamilə bir sürü davranışıdır. Sürü insanı öz dəyərlərini, tragik insanın əksinə, azad şəkildə özü yaratmaz; bunun əvəzinə özündən üstün olan tragik insanı şeytaniliklə ləkələyərək, özünü şeytani olanın, pis olanın qarşısında yaxşı, yəni əxlaqlı olaraq görər. Filistinin özünün yaxşı olduğunu hiss etməsi üçün mütləq ətrafında “pislərə” ehtiyacı var. O “pislər” olmadıqda filistin gözünə görünən hər kəsdən bir “pis” yaratmağa məhkumdur. O, ortaya bir dəyər qoymaqdan ziyadə, eynən Nitsşenin sürü insanı kimi, öz ətrafında başqa dəyərləri lənətləyərək öz mövcudluğunu təsdiq etmiş olur. 

Filistinin özünün də “intellektual”, “alim” dediyi tiplər var. Bu adamlar onların bilmədiklərini deyil, bildiklərini bilənlər və daha ucadan söyləyənlərdir. Daha dəqiq desək, onların cəhalətini daha da dərinləşdirənlərdir.      

“Cahil cəsarətli olar”, bu, onu öz qurbanı kimi görən ağasının fikridir. O, ağasız yaşaya bilməz. Cahilin cəsarəti ağanın buyruğundan güc alar, öz-özlüyündə heç bir cahil cəsur deyildir.

Filistinin fərd olması ümumiyyətlə, mümkün deyil, o, ancaq buyruq arxasınca gedəndə fərd olmağa məcburdu.  Filistinlərin fərqində olduqları şey öz beyinlərinin qərar qəbul edəcək cəsarətə sahib olmamalarıdır. Bu küt hissiyatın verdiyi aşağılıq kompleksi, onların öz aralarında “qardaşlaşmış”, həmrəng, həmxasiyyət olmuş ittifaq yaratmalarına səbəb olur. Onlar ayrı-ayrılıqda heç kim olduqlarını vəhşi bir instinktlə hiss edirlər. Sürüləşmək, kütlə, “talpa” halında hərəkət etmək, onlarda özünəinam hissi yaradır. Filistin tək olduqda buqələmun kimi düşdüyü mühitə uyğun rəng alır, ta ki öz sürüsünə qayıdana qədər. Sürüsünə, talpasına qayıtdıqdan sonra isə cəhalətindən aldığı cürətlə, insanı dəyərli edən bütün intibaha qarşı yenidən müharibə açır.

Bir filistin, yəni cahil insan, intellektual deyə adlandırdığımız fərdlərdən intiqam almaq arzusuyla yanıb yaxılır. Çünki intellektual filistinin bilmədiyini bilir. Filisitin isə bilmədiyinin düşmənidir. Yəni cahil intellektualın şəxsinə yox, bilgisinə nifrət edir. O, intellektualın şəxsində bilgiyə hücum edir, ağılı öldürür.   

Onlar özlərini ağlın nəsə başqa bir şey düzəltmək istədiyi material kimi görürlər. Filistinlərin ən tipik xüsusiyyətlərindən biri ətraflarını ilk növbədə özlərinin düşməni kimi görməkdir. Çünki onlar özlərinə dəhşətli dərəcədə əhəmiyyət verirlər. Onlara elə gəlir ki, dünyada baş verən hər bir dəyişiklik onların əhəmiyyətini məhv etmək üçün planlaşdırılıb. Ağılı özlərinin sui-qəsdçisi kimi görmək bu gizli qorxu duyğusundan qaynaqlanır. 

Filistin demokratiya aşiqidir. Ona görə yox ki, demokratiya insan haqlarına, söz və fikir azadlığına meydan verir. Cahil demokratiyanı ona görə sevir ki, demokratiya ona hər kəsi söymək, qaralamaq, məhv etmək fürsəti tanıyır və bu fürsəti qanuniləşdirir. Ən əsası demokratiya cahili başqaları ilə bərabərhüquqlu edir, ona sosial, ictimai imtiyazlar verir. 

Filistin eyni zamanda demokratiyanın gizli virusudur. O, öz cəhalətini demokratik mühitdə o qədər sürətlə yayır ki, elita ondan xilas olmaq üçün demokratiyanı diktatura ilə əvəzləməyə məcbur olur, ya da demokratiya anlayışını əbədi olaraq unudur. Yaxud məsələn, ABŞ-da, Türkiyədə olduğu kimi demokratiyanı üzdə saxlayaraq, diktaturanı altda “dərin dövlətdə” qurur.

Dövlətin öz içində ikinci bir dövlətə ehtiyac duyması cahilin azadlıq anlayışına qarşı mədəni mübarizə formasıdır. Çünki filistinlər demokratiyanın siyasət halını sevirlər, onun cəmiyyət halına nifrət edirlər. Siz küçədə “demokratiya” bağıran bir cahilin evinə getsəniz onun ailəsində balaca, qədim bir qəbilənin yaşadığını görəcəksiniz. Çünki demokratiya ona başqalarına hücum etmək üçün lazımdır, özünü qorumaq üçünsə o, həmişə qapalı həyat tərzi keçirməyə məhkumdur. Əgər onun ailəsindən kimsə demokratiyanı evə gətirirsə, filistin onu öldürür. Çünki o, insan haqqları, söz və fikir azadlığı dedikdə öz ailəsini, evini nəzərdə tutmur, başqalarının ailəsinə, evinə edəcəyi müdaxilədə ona haqq və güc verən dəyərdən söz edir.     

Demokratiya, xüsusilə intellektualı məhv etmək üçün cahilə ağlagəlməz imkanlar verir.

Nabokov əsəbi şəkildə “dərgiləri oxumağı öyrənmişdir” dediyi filistin, intellektuala bəslədiyi kin ucbatından sürəkli müxtəlif yollarla informasiya, məlumat əldə etməyə çalışır. Çünki demokratiya həm də rəqabət mühiti deməkdir. Cahilə intellektuallı “susdurmaq” üçün ucuz başa gələn məlumatlar lazımdır. “Eynşteyn allaha inanırdı”, haradansa eşitdiyi bu söz cahilə Eynşteyn fizikasından mühazirə oxuyan professora “sənin Eynşteyndən xəbərin yoxdu” deməyə güc verir. Onun bu cür utanmazlığı bəzən siyasətin də işinə yarayır. Demokratiyanın problem kimi müzakirə olunmasının səbəbi cahilin səsvermə hüququnun olmasıdır. Cahil bu hüququ çox vaxt demokratik dəyərlərin əleyhinə istifadə edir. Hakimiyyətə gəlmək, yaxud getməmək istəyən bəzi siyasətçilər günümüzdə dil boğaza qoymadan cahili alqışlayır, cəhaləti xalqın birliyi kimi qələmə verirlər. Hətta oxucu qıtlığı yaşayan, auditoriya böhranı keçirən şairləri, yazıçıları, intellektualları belə bəzən cahilin, filistinin tövləsini kürüyən yerdə görmək olur ki, onların da hüsn-i-camalına növbəti yazılarımızın birində əl gəzdirəcəyəm.