25 
Apr
2019
14:36
23
181
5608
Virtual karabakh

Kayfulla sənət; əlində “Kazbek”, buynuzunda ot

25 Apr, 2019
14:36
5608

Kayfulla sənət; əlində “Kazbek”, buynuzunda ot

Bizim WhatsApp kanalımıza buradan abunə ola bilərsiniz

Aqşin Yenisey yazır...

1970-1980-ci illərdə İngiltərədə səhnəyə Ozzi Osborn adlı bir metalist musiqiçi çıxdı; konsertlərində balaca cücələri tapdalayıb öldürdü, yarasaların başını dişləyib qopardı, elitanın və mətbuatın etirazları ilə qarşılandı, “qadağan edilsin”lərlə üzləşdi, amma milyonlarla fanat və dollar qazandı.

Həmin illərdə keçmiş SSRİ-də hökumət “realizmdən imtina edən” abstrakt rəssamlara “müharibə elan etmişdi” və bu “müharibəni” 1962-ci ildə Moskvada bir sərgidə Eliy Belyutin, Boris Jutovski, Leonid Rabiçev, Vladimir Yankilevski kimi abstraktsionist rəssamların analarını söyüb, ölkədən qovacağı, ən yaxşı halda hökumətdən bir qəpik də pul almayacaqları ilə hədələyən “dahi rəhbər” Xruşşov başlatmışdı.

Yenə həmin illərdə dünyanın başqa bir qitəsində yerləşən Argentinada hakimiyyətdə olan və hakimiyyət illərində 30 minə yaxın insanı solçu-kommunist iddiası ilə aradan götürən general Xorxe Rafael Videla dövrün məşhur rok qrupu “Pink Floid”i dinləməyi öz ölkəsində qadağan etmişdi.

Sənətlə ehtiyatlı davranışın kökləri çox qədimdir, məsələn, biz müsəlmanların müqəddəs kitabı “Quran” buyurur: “Şairlərə ancaq azğınlar uyar” (Şüəra surəsi 224). Bu surə təkcə şairləri və onların yaradıcılığını deyil, oxucularını da hədəfə alır.

Sənət-hakimiyyət, sənət-cəmiyyət toqquşmalarına aid yüzlərlə belə nümunələr var, indilik yadıma düşənlər bunlardır.  

Son günlər Azərbaycanda xəbərlər yayılır ki, polis yetkinlik yaşına çatmayan publika üçün ağzına gələni oxuyub “sənət” zirvələrini “fəth etmək istəyən” gəncləri yaxalayıb sutkalıq həbslərlə cəzalandırır. Polis düz edirmi? 

Sənət, hamıya məlum olduğu kimi, estetik və anti-estetik funksiyaları olan insan yaradıcılığıdır, ancaq insanlar ondan həm də etik normalar gözləyirlər. Antik Yunan mifologiyasında sənətin mənbəyi hesab olunan ilahə Mnemosyn yaddaşın rəmzi idi və təsadüf deyil ki, sənətin ilham pəriləri olan Muzalar məhz Mnemosynin, yəni yaddaşın qızları idi.

Qədim yunanlar düşünürdülər ki, sənət insanların yaddaşlarını qorumalı və yeniləməlidir. Modern çağdan öncə sənət, ümumiyyətlə, tarixi yaddaşa və etikaya xidmət edirdi, dinin, siyasətin, əxlaqın davamı kimi əvvəlcə yuxarıların zövqünü oxşamalı idi. İbrətamiz olmağa məhkum idi. Bu dövrdə sənət adamları azadlığa yox, saraylara can atırdı. Sənət əsəri əvvəlcə sarayda təsdiq olunmalı idi. Əsərin və müəllifin azadlığı sarayın zövqü ilə sərhədlənmişdi. Bu sərhədi pozanın dərisini soyurdular.    

Modernizm vəziyyəti dəyişdi. Sənətin saraydan qaçıb “pis əməllərə” qurşanmasına şərait yaratdı. Sənət sarayda əxlaqın və tarixin xidmətçisi olmaqdan imtina etdi. Kralı tərifləyib yaddaşlara həkk etmək əvəzinə, onu məsxərəyə qoyub diri-diri tarixdən silməyə çalışdı.

Ancaq nə saray, nə sənət bir-birilərinin üzünü görmədən, səsini eşitmədən, bir-birilərinə əl uzatmadan yaşaya bildi. Körpülər isə əbədi olaraq yandı.

Sənət həmişə sarayın “verən” əlinə göz dikdiyi kimi, saray da həmişə sənətin yazan, çəkən, bəstələyən əlinə göz qoyub. Bu gün onların münasibətlərini günümüzün serial dili ilə “Mehriban düşmənlər” də adlandırmaq olar.

Modern çağda sənət sarayın himayəsi ilə yanaşı, özünün əzəli prinsiplərindən də imtina etdi. Eramızdan əvvəl V-IV əsrlərdə yaşadığı ehtimal olunan Zərdüşt peyğəmbərin “dediklərindən” ilhamlansa da, Nitsşe sənətin, fəlsəfənin yaddaşa xidmətini “Yaxşı olmaq üçün xatırlamaq yox, unutmaq lazımdır” deyərək qədim bir tabunu inkar etdi. Sənət yaddaşın, tarixin düşməninə çevrildi. Modern çağda onun bircə dostu vardı – fərd. Böyük tarixi hadisələrin mərkəzində qurban kimi dayanmış köməksiz fərd. Din onu itaətə çağırırdı, siyasət onu öz əsgəri hesab edirdi, kütlə isə onu linç etmək üçün əlində daş həmişə hazır vəziyyətdə idi. Beləliklə, sənət tarixin və yaddaşın deyil, fərdin taleyinin arxivinə çevrildi. O, artıq sarayın zövqü, xalqın yaddaşı ilə deyil, fərdin azadlığı ilə maraqlanmağa başlamışdı.

İyirminci əsrdə sənət ancaq fərdin başına fırlanırdı. “Fırlanmaq” sözünu son günlər Azərbaycanda ən dəbdə olan kəlmələrdən biri olduğu üçün yazdım bu cümlədə. Ümumiyyətlə, dilimizdə “fırlanmaq”, “fırlatmaq”, “fırladıb atmaq” kimi feillərin dəbdən düşən günü olmayıb. Polisin son zamanlar özünə “sənət adamı” deyən “kayfulla” gənclərin ətrafında fırlanmasının da səbəbi bu kəlmədir.

Siyasət bəzən sənəti ictimai təhlükə kimi görür. Sənətin öz üfüqlərini genişləndirməsi onda fərdi azadlıqların ictimai anarxiyaya çevriləcəyi qorxusunu yaradır. “Kazbekə şey basım, hallanım” oxuyan və oynayan insanlar, ümumiyyətlə, ictimai varlıqdırlarmı? Ümumiyyətlə, onların azadlıq deyə bir problemləri varmı? Kazbek tüstüsü ilə sənət üfüqlərini hara qədər genişləndirmək olar?  Azərbaycanda “polis-sənət” münasibətlərinin izahı bu suallara verilən cavablardadır.

Bu gün ABŞ-da da kazbekə şey basıb hallanan repçilər, rokçular var, ancaq onlar ictimai təhlükə hesab olunmurlar. Niyə? Çünki orada Harvard, Yell, Kolumbiya kimi nəhəng universitetlər də var. Və amerikan ingiliscəsində “universitet avarası” deyə bir ifadə yoxdur, mən biləni. Buna baxmayaraq, bu gün ABŞ-da da qadağan olunan sənət əsərləri var; 2013-cü ildə uşaqlara söyüşü, casusluğu, yalan danışmağı aşıladığı üçün yazıçı Luiza Fitsxyunun “Casus Harriet” romanı qadağan olundu. Bundan başqa, “Qrim nağılları” kitabı, Con Steynbekin “Qəzəb salxımları”, Cek Londonun “Vəhşətin çağırışı”, yəhudi qızı Anna Frankın “Gündəlik”i” və s. kitablar da müxtəlif səbəblərlə müxtəlif illərdə ABŞ-da qadağan olunub.

Bu qadağaları müqayisə edəndə, biz həm də iki cəmiyyəti və onlara təhlükə yarada biləcək hədəfləri müqayisə etmiş oluruq. Amerikalılar hesab edirlər ki, bir vaxtlar alman millətçilərinin də toplayıb yandırdıqları Cek Londonun “Vəhşəti çağırışı” romanı sosializm ideyalarını təbliğ etdiyi üçün ABŞ-ın dövlət mənafeyinə ziddir. Bəs “Kazbekə şey basıb hallanmaq”da hansı ictimai-siyasi təhlükə var? Heç nə, bu “sənət” öz dinləyicisinə deyir ki, qaqa, avaralığının qədrini bil, tüfeyli həyatının kazbekindən bərk yapış. Polis belə “sənəti” “qoduqluğa basmasın”, neyləsin?

Avaralığın da, tüfeyli həyatın da bir ideyası, fəlsəfəsi, estetikası, cəhənnəm, anti-estetikası olmalıdır. İyirminci əsr Avropa mədəniyyətinin şah əsərlərini anderqraundlar yaradırdılar, onlar da kazbekə şey basıb hallanırdılar, ancaq onların “şey”inin tüstüsü sənətin bacasından çıxmırdı. Onların “şey”inin tüstüsündən, məsələn, Modilyaninin əsərləri yaranırdı.

Bayaq “Kazbekə şey basım, hallanım” oxuyan və oynayan insanlar, ümumiyyətlə, ictimai varlıqdırlarmı” deyə bir sual verdim. Cavabım “yox”dur. Çünki “Kazbekə şey basıb hallanan” “sənətçi qırığı”na on min, on beş min manat verib qızının toyuna gətirən adamlar sosial şəbəkələrdə dövlətdən tələb edirlər ki, bu cür ucuz (dünən yarım saatına on min verib) “sənətçi”ləri efirlərdən yığışdırın. Hə, bax bu tip adamların məhz ictimai şüur problemi var və bu cür ictimai şüur problemi olan adamların cəmiyyətində şüuru kazbekin özü kimi yarıyacan boş olanların “sənət adamı” olmaq şansı anadangəlmədir.

Bu gün dünyada “küçə sənəti” deyə bir yaradıcılıq növü inkişaf etməkdədir, sənət kitablardan, qalereyalardan, səhnələrdən küçələrə çıxır. Deyə bilərsiniz ki, bizim sənət də küçəyə belə çıxır, əlində “Kazbek”, buynuzunda ot və haqlısınız da. Amma bu yerdə, məsələn, ingilis küçə sənətçisi Benksini də tanımağınızı rica edəcəyəm. Və onun biz müsəlmanların yaşadığı regionda, qarşıdurma bölgəsi olan Qüdsdə divara çəkdiyi bir rəsmi təqdim etməklə sizi öz dumanlı kazbekinizlə baş-başa buraxacağam.

Şəkil haqqında:  Benksinin Qüdsdə divara çəkdiyi, adı “Çiçək atan etirazçı” olan bu rəsm günümüzdə şiddətə qarşı mübarizənin simvolu hesab olunur.

Bizimlə əlaqə saxlayın

Digər Cəmiyyət xəbərləri