Xərçəng... Bu sözü eşitmək belə bir çox insan üçün narahatlıq və qorxu doğurur. Lakin bu xəstəlik haqqında nə qədər çox bilsək, onunla mübarizədə bir o qədər güclü ola bilərik. Xərçəng təkcə tibbi bir problem deyil, həm də emosional, sosial və elmi sınaqdır. Bu məqalədə xərçəngin mahiyyəti, onunla bağlı yanlış inanclar, müasir müalicə üsulları və Azərbaycan kontekstindəki vəziyyətə unikal baxış təqdim olunacaq.
Xərçəng Nədir və Necə Yaradır?
Xərçəng, bədən hüceyrələrinin nəzarətsiz bölünməsi və yayılması nəticəsində ortaya çıxan xəstəliklər qrupudur. Normalda hüceyrələr müəyyən bir düzənə uyğun olaraq böyüyür, köhnəlir və ölür. Xərçəngdə isə genetik mutasiyalar bu prosesi pozur: hüceyrələr artıq ölmür, əksinə, sürətlə çoxalır və bəzən şişlər əmələ gətirir. Bu şişlər xoşxassəli (bədxassəli olmayan) və ya bədxassəli (xərçəngə çevrilən) ola bilər.
Xərçəngin 100-dən çox növü var – ağciyər, döş, prostat, qaraciyər xərçəngi kimi – və hər biri fərqli orqanlara təsir edir. Məsələn, ağciyər xərçəngi siqaret çəkənlərdə daha çox rast gəlinsə də, qeyri-çəkənlərdə də hava çirkliliyi səbəbindən baş verə bilər. Bu xəstəliyin səbəbləri genetik meyllərlə yanaşı, həyat tərzi (siqaret, qidalanma), ətraf mühit (radiasiya, kimyəvi maddələr) və infeksiyalarla (HPV, Hepatit B) bağlıdır.
Yanlış Anlayışlar və Həqiqətlər
Xərçəng haqqında bir çox mif dolaşır ki, bu da insanları çaşdırır:
- "Xərçəng yoluxucudur": Xərçəng heç vaxt insandan insana keçmir. Ancaq bəzi viruslar (məsələn, HPV) xərçəng riskini artıra bilər.
- "Şəkər xərçəngi qidalandırır": Şəkər birbaşa xərçəngə səbəb olmur, lakin artıq çəki və piylənmə risk faktorudur.
- "Xərçəng müalicə olunmur": Erkən diaqnozla bir çox xərçəng növü (məsələn, döş xərçəngi) 90%-ə qədər sağalma şansı verir.
Bu yanlış təsəvvürlər insanların vaxtında həkimə müraciət etməsinin qarşısını alır. Halbuki xərçəngin əsas düşməni erkən aşkarlamadır.
Müasir Müalicənin Üfüqləri
Xərçənglə mübarizədə tibb inanılmaz irəliləyişlər əldə edib. Klassik üsullar – cərrahiyyə, şüaterapiya (radiasiya) və kimyaterapiya – hələ də geniş istifadə olunsa da, yeni texnologiyalar oyunun qaydalarını dəyişir:
- İmmunoterapiya: Bədənin öz immunitetini xərçəng hüceyrələrinə qarşı “silahlandırır”. Bu metod ağciyər və melanoma xərçəngində uğurlu nəticələr göstərir.
- Hədəflənmiş terapiya: Xərçəng hüceyrələrinin spesifik genetik zəifliklərinə hücum edən dərmanlar istifadə olunur.
- CAR-T hüceyrə terapiyası: Xəstənin immun hüceyrələri laboratoriyada yenidən proqramlaşdırılaraq xərçəngə qarşı yönəldilir. Bu, qan xərçənglərində (leykemiya) inqilabi nəticələr verib.
Bundan əlavə, süni intellekt diaqnostikada böyük rol oynayır. Məsələn, 2024-cü ildə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, AI rentgen şəkillərində xərçəngi insan radioloqlardan daha tez və dəqiq aşkarlayır.
Azərbaycan Kontekstində Xərçəng
Azərbaycanda xərçəng xəstəliyi əhali arasında ölüm səbəbləri siyahısında ürək-damar xəstəliklərindən sonra ikinci yerdədir. Səhiyyə Nazirliyinin məlumatlarına görə, ölkədə hər il təxminən 10-12 min yeni xərçəng hadisəsi qeydə alınır. Ən çox rast gəlinən növlər arasında ağciyər, mədə və döş xərçəngi var. Bu statistika siqaret istifadəsi, qeyri-sağlam qidalanma və ekoloji problemlərlə əlaqələndirilir.
Bakıda yerləşən Milli Onkologiya Mərkəzi xərçəng xəstələrinin diaqnozu və müalicəsi üçün əsas mərkəzdir. Son illərdə hökumət bu sahəyə investisiyaları artırıb: müasir avadanlıqlar alınır, həkimlər xaricdə təlimlərə göndərilir. Lakin kənd yerlərində erkən diaqnoz imkanlarının məhdudluğu və cəmiyyətdə xərçəngə qarşı stigmatizasiya hələ də problem olaraq qalır.
Gündəlik Həyatda Profilaktika
Xərçəngin qarşısını almaq tamamilə mümkün olmasa da, riski azaltmaq əlimizdədir:
- Siqareti buraxın: Siqaret ağciyər xərçənginin 85%-nə səbəb olur.
- Sağlam qidalanma: Meyvə, tərəvəz və lifli qidalar bağırsaq xərçəngi riskini azaldır.
- Fiziki aktivlik: Həftədə 150 dəqiqə idman piylənməni və buna bağlı xərçəng növlərini önləyir.
- Müntəzəm yoxlamalar: Mammoqrafiya, kolonoskopiya kimi testlər xərçəngi erkən mərhələdə tutmağa kömək edir.
Nəticə: Ümid İşıqdır
Xərçəng xəstəliyi sirli və qorxulu bir düşmən kimi görünsə də, elm və iradə ilə ona qarşı dura bilərik. Bu, təkcə xəstələrin deyil, cəmiyyətin birgə mübarizəsini tələb edir. Azərbaycanda bu sahədəki irəliləyişlər və qlobal yeniliklər göstərir ki, xərçəng artıq “son hökm” deyil. Hər birimiz öz həyat tərzimizlə, maariflənməklə və dəstəklə bu savaşda rol oynaya bilərik. Xərçəng qaranlıq bir kölgə ola bilər, amma bilik və ümid onun üzərinə işıq sala bilər. Sən bu işığın bir parçası olmağa hazırsanmı?
