Ən son xəbərləri bizim "Facebook" səhifəmizdə izləyin

İqtisadi artımla inflyasiya arasında niyə əlaqə yoxdur?
Pərviz Heydərov yazır...
İqtisadiyyatın əsas qanunlarından biri artım varsa inflyasiyanın da olması tələbindən ibarətdir. Bunlar tərs mütənasib ola bilməz, əksinə, paralel xətt üzrə inkişaf etməli, özlərini qarşılıqlı tandem əsasında göstərməlidirlər. Hətta, inflyasiya artımdan çox təşkil etsə daha məqsədəuyğun sayılar. Ən azı onun qədər olmalıdır ki, bunu, bütün inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi də əyani sübut edir.
Ölkəmizdə isə anormal iqtisadi təzahürlərdən biri həmişə bundan ibarət olub və olaraq da qalır ki, inflyasiya bəzən ikirəqəmli səviyyəyə - kəllə-çarxa qalxır, amma artım, yəni ÜDM istehsalı isə tənəzzülə uğrayır. Və yaxud əksinə... İstehsal həcmi yüksəlir və artım əldə olunur, istehlak malları bazarında isə bir çox hallarda deflyasiyaya meyil qeydə alınır.
Bu, bütün iqtisadi qanunlara ziddir və ciddi anormal tendensiyadır.
Məsələn, cari ilin ilk 4 ayında, - yanvar-aprel aylarında ölkədə 38,2 milyard manatlıq, o cümlədən qeyri neft-qaz sektorunda 24,2 milyard manatlıq ÜDM istehsal olunub ki, əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə bu real ifadədə uyğun olaraq 4,3, qeyri-neft sektoru üzrə isə 7,7% artıq deməkdir.
Bir az da əvvələ getsək, birinci rübdə ölkədə 29 milyard 96,8 milyon manatlıq, yaxud ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 4% çox ÜDM istehsal olunmuşdu ki, qeyri neft-qaz sektoru 6,7% artaraq 18,7 milyard manat təşkil edirdi.
Diqqət yetirin: birinci rüb ərzində istehlak qiymətləri indeksi ötən ilin eyni dövrünə nisbətən qida məhsulları, içkilər və tütün məmulatları üzrə 0,3% aşağı olduğu halda, qeyri-qida və əhaliyə göstərilən xidmətlər üzrə isə müvafiq şəkildə 1,4% və 2,5% çox olmaqla, 1% təşkil etmişdi.
İlk 4 ayda isə qida məhsulları, içkilər və tütün məmulatları 2023-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 0,7% aşağı olduğu halda, qeyri-qida məhsulları 1,3%, əhaliyə göstərilmiş ödənişli xidmətlər 2,4% təşkil etməklə, istehlak qiymətləri indeksi 0,7%-ə bərabər olub.
Yəni, ÜDM istehsalı 4%-dən 4,3%-ə qalxdığı halda, inflyasiya 1%-dən 0,7%-ə enib. Ümumiyyətlə, martda istehlak qiymətləri indeksi fevralla müqayisədə 0,2%, ötən ilin eyni dövrünə nisbətən isə 0,4% artsa da, apreldə marta görə 0,1% azalma qeydə alınaraq əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən 0,7% rəqəm əldə olunub.
Maliyyə naziri Samir Şərifov da bildirib ki, apreldə qeydə alınan 0% aylıq inflyasiya yaxşı göstərici deyil, ancaq 16-17% inflyasiya da yaxşı hal deyil. "Çalışmalıyıq ki, inflyasiya təkrəqəmli - 4-5% olsun. Azərbaycan Mərkəzi Bankının inflyasiya ilə bağlı hədəfi 4-6%-dir", - deyə, nazir əlavə edib.
Bəziləri qeyd edə bilərlər ki, bundan əvvəl 13-14%-lik inflyasiya səviyyəsi məgər, qənaətbəxş idimi? Əlbəttə, yox. Ölkəmizdə 2021-ci ildən başlanan inflyasiya və bahalaşma tendensiyasının səngiməsi və bunun davamlı xarakter daşıması sevindirici haldır. Yuxarıdakı rəqəmlərdən də göründüyü kimi, istehlak bazarında vəziyyət 3 illik fasilədən sonra normal məcraya qayıdır.
Ancaq bir nüans var, o da bundan ibarətdir ki, vətəndaşlar bunu əyani hiss və təsdiq etmirlər. Çünki 2021-2022-ci illərdəki bahalaşma və inflyasiya dalğası elə "iz" qoyub ki, bir çox məhsulların qiymətləri çox yüksəkdir. Odur ki, yuxarıdakı rəqəmlər əslində bahalaşmanın səngidiyini göstərir, ucuzlaşmanı deyil.
Bu vəziyyətin özü də ölkədə istehlak bazarı ilə iqtisadi artım arasında heç bir əlaqənin olmadığı göstəricisi sayılır. Yəni, buna dair əlavə bir dəlil hesab olunur. Səbəb isə odur ki, birinci daha çox xarici faktorlardan, idxaldan asılıdır. Ona görə də bizdə ÜDM istehsalı artımı ilə inflyasiya tərs mütənasib görünür.
Bəs, çıxış yolu nədir? Sözügedən vəziyyəti necə aradan götürmək olar?
Əvvəl, məsələnin kökünü araşdırmaq lazımdır. Məsələ bundadır ki, ölkədə pul-kredit siyasəti birbaşa və tam olaraq iqtisadi artıma xidmət etmir, ona görə də inflyasiya amili daim kənar təsir və təzyiqlər əsasında qaynaqlanır, formalaşır. Halbuki, pul-kredit siyasəti iqtisadi artıma xidmət göstərməklə qeyd olunan amilin özünü də idarə etməli və tənzimlənməlidir.
Sual olunur ki, ölkəmizdə istehlak məhsulları üzrə nə vaxtsa ciddi deflyasiya baş verdiyi və qeydə alındığı nəzərə çarpıbmı? Xeyr. Kənar qiymət artımları bizə həmişə tez təsir edir, ucuzlaşma isə yox. Niyə? Çünki, istehlak bazarımız sırf kənar istehsal və proseslərdən irəli gələn amillərə uyğun və adekvat qurulub.
Bunu ötənilki təcrübə də əyani göstərdi. Qlobal bazarlarda ucuzlaşma 2023-cü ilin yanvarından müşahidə olunmağa başlasa da, bizdə bu özünü 4-5 ay sonra göstərməklə yanaşı, inflyasiya ilin sonuna 8,8% təşkil etdi.
Düzdür, sözügedən rəqəm əvvəlki illərdə ikirəqəmli həddə idi. Ancaq, qlobal iqtisadi aktivliyin zəifləməsi, əmtəə, enerji və ərzaq qiymətlərində azalma səviyyəsi fonunda 8,8% heç də aşağı rəqəm deyildi. Çünki ölkəmizə inflyasiya idxalı xeyli dərəcədə məhdudlaşmışdı.
Buna rəğmən, daxildə məcmu tələbin izafi artıma və xərc amillərinin isə aktivləşməyə meyilli olması yenə cüzi bir səbəb və "bəhanə" axtarırdı ki, hər şey yenidən alovlansın.
Elə eyni vəziyyət, bu gün də qalmaqdadır.
Sözün qısası, fikrimi daha sadə yolla çatdırmaq üçün qeyd edim ki, məsələn, ABŞ-də Federal Ehtiyat Sistemi bilavasitə ÜDM istehsalı həcminə baxaraq pul-kredit siyasətinə düzəliş edirsə, bizdə Mərkəzi Bank ancaq inflyasiyaya göstəricisinə nəzər salaraq uçot dərəcəsini endirir və yaxud qaldırır.
Odur ki, pul-kredit siyasəti bizdə də ÜDM istehsalına xidmət etməli və gec-tez biz də buna nail olmalıyıq. Ancaq təəssüf ki, manatın dəyərinin inzibati qaydada idarə olunması və saxlanılması buna mane olan əsas cəhətlərdən biri sayılır.
"Azərbaycan Mərkəzi Bankı" teqi üzrə xəbərlər
- Azərbaycanda iki bankın vəzifəli şəxsi inzibati məsuliyyətə cəlb ediliblər
- Mərkəzi Bankda yüksək vəzifələrə TƏYİNATLAR
- Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatları 650 milyon dollara yaxın azalıb
- Kredit faizləri niyə yüksəlir? - Deputatdan AÇIQLAMA
- Azərbaycan əhalisinin banklardakı əmanətləri rekord səviyyəyə çatıb