Azadlığa Dəstək Aktının 907-ci düzəlişi

"Azadlığı Dəstəkləmə Aktı"na (Freedom Support Act) 907-ci düzəliş Amerika-Azərbaycan münasibətləri tarixində ən ziddiyyətli səhifələrdən biri olaraq qalır. 1992-ci ildə qəbul edilən bu düzəliş ABŞ tərəfindən Azərbaycana birbaşa yardımın göstərilməsini məhdudlaşdıraraq, onu belə dəstəkdən məhrum edilmiş postsovet respublikaları arasında yeganə istisna etdi. Qanunvericilik aktları, ABŞ və Azərbaycan dövlət orqanlarının bəyanatları və tarixi araşdırmalar da daxil olmaqla rəsmi məlumatlara əsaslanan bu məqalə, düzəlişin tarixçəsini, ikitərəfli münasibətlərə təsirini və 2025-ci ilin aprel ayına olan aktual vəziyyətini açıqlayır.

Tarixi kontekst və düzəlişin qəbulu

"Azadlığı Dəstəkləmə Aktı" SSRİ-nin dağılmasından sonra yaranan yeni müstəqil dövlətlərə iqtisadi və siyasi yardım göstərmək məqsədilə 1992-ci ilin avqustunda ABŞ Konqresi tərəfindən qəbul edilmişdi. Qanun demokratik institutların, bazar iqtisadiyyatının və humanitar proqramların inkişafına dəstəyi nəzərdə tuturdu. Lakin həmin ilin oktyabrında Konqresdəki erməni lobbisinin təzyiqi altında demokrat senator Con Kerri tərəfindən irəli sürülən 907-ci düzəliş qəbul edildi. Bu düzəliş ABŞ prezidenti Konqresi Bakının Ermənistana qarşı blokadanı aradan qaldırmaq və Ermənistana və Qarabağa qarşı güc tətbiqini dayandırmaq üçün addımlar atdığına inandırana qədər Azərbaycana birbaşa dövlət yardımının göstərilməsini qadağan edirdi.

Düzəlişin qəbulu Qarabağ münaqişəsinin kəskinləşməsi fonunda baş verdi. 1992-ci ildə erməni silahlı qüvvələri Şuşa, Laçın və mülki əhalinin qətliamının törədildiyi Xocalı da daxil olmaqla Azərbaycanın əsas ərazilərini ələ keçirmişdi. Yenicə müstəqillik qazanmış Azərbaycan ağır vəziyyətdə qalmışdı: ölkə təxminən bir milyon qaçqın qəbul etmiş və iqtisadi çətinliklərlə üzləşmişdi. Bu dövrdə Azərbaycan beynəlxalq dəstəyə ümid edirdi, lakin bunun əvəzinə ABŞ tərəfindən məhdudiyyətlərlə qarşılaşdı. ABŞ Dövlət Departamentinin məlumatlarına görə, 1992-2005-ci illərdə Ermənistan 1,6 milyard dollar həcmində yardım alarkən, Azərbaycan birbaşa yardım proqramlarından demək olar ki, kənarlaşdırılmış və yalnız qeyri-hökumət təşkilatları (QHT) vasitəsilə dəstək alırdı.

Azərbaycanın reaksiyası və ilk yumşaltma cəhdləri

907-ci düzəlişin qəbulu Azərbaycanda kəskin narazılıq doğurdu. 1993-cü ildə Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsindən sonra Bakı düzəlişə qarşı fəal iş aparmağa başladı. 1993-cü ilin yanvarında Heydər Əliyev, Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri olaraq, yeni seçilmiş ABŞ prezidenti Bill Klintona məktub göndərərək, Azərbaycana ədalətli münasibət və Ermənistan tərəfindən Naxçıvanın blokadadan çıxarılması ümidini ifadə etdi. Həmin ildə ABŞ-ın Azərbaycandakı səfiri Riçard Kozlariç Əliyevin yanına çağırıldı və prezident düzəlişin ədalətsizliyi ilə bağlı narahatlığını bildirdi.

1996-cı ildə ABŞ Konqresi konqresmen Çarlz Uilsonun şərəfinə adlandırılan "Uilson düzəlişi"ni qəbul etdi. Bu, ABŞ prezidentinə QHT-lər vasitəsilə dəstəyin kifayət etmədiyini hesab etdiyi təqdirdə Azərbaycana birbaşa yardım göstərmək hüququ verdi. Bu addım məhdudiyyətlərin ilk yumşaldılması oldu, hərçənd 907-ci düzəlişin özü qüvvədə qalırdı. 1998-ci ildə ABŞ dövlət katibi Madlen Olbrayt Nümayəndələr Palatasına məktubunda qeyd etdi ki, düzəliş ABŞ-ın milli maraqlarına zərər verir, Qarabağ münaqişəsinin həllində onların neytral mövqeyini zəiflədir və Azərbaycanda iqtisadi islahatlara mane olur.

11 sentyabr 2001-ci ildən sonra düzəlişin dayandırılması

Vəziyyət 11 sentyabr 2001-ci il terror aktlarından sonra dəyişdi, bu zaman Azərbaycan Əfqanıstanda antiterror kampaniyasında ABŞ-ın mühüm logistik tərəfdaşına çevrildi. Bakı Amerika hərbi təyyarələri üçün öz hava məkanını təqdim etdi ki, bu da onun strateji əhəmiyyətini artırdı. 2002-ci ilin yanvarında prezident Corc Buş 907-ci düzəlişin fəaliyyətini müvəqqəti olaraq dayandırdı və bunu Azərbaycanın sərhədlərinin təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi və antiterror koalisiyasına dəstək zərurəti ilə əsaslandırdı. Oxşar qərarlar 2003 və 2004-cü illərdə də qəbul edildi və 2002-ci ildən etibarən dayandırılma illik təcrübəyə çevrildi.

ABŞ Konqresi 2002-ci ildə "Xarici əməliyyatların maliyyələşdirilməsi haqqında Akt"ı qəbul edərək, prezidentə düzəlişin fəaliyyətini dayandırmaq hüququ verdi, bir şərtlə ki, bu, Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh danışıqlarını pozmur və Ermənistana qarşı hücum əməliyyatları üçün istifadə edilmir. O vaxtdan bəri Barak Obama, Donald Tramp və Co Bayden də daxil olmaqla bütün Amerika prezidentləri bu təcrübəni davam etdirdilər. Məsələn, 23 aprel 2021-ci ildə ABŞ dövlət katibi Entoni Blinken dayandırmanın uzadılması haqqında Federal Register rəsmi jurnalında dərc olunan sənədi imzaladı. 2022-ci ildə Co Bayden də, Azərbaycana qarşı siyasəti sərtləşdirmək barədə seçkiqabağı vədlərinə baxmayaraq, dayandırmanı uzatdı.

Amerika-Azərbaycan münasibətlərinə təsiri

907-ci düzəliş ABŞ və Azərbaycan arasındakı münasibətlərə əhəmiyyətli təsir göstərdi. 1992-2001-ci illərdə Azərbaycan demək olar ki, Amerika yardım proqramlarından kənarlaşdırılmışdı ki, bu da iqtisadi inkişafı və qərb strukturlarına inteqrasiyanı çətinləşdirirdi. Tarixçi Fariz Rzayev öz araşdırmasında qeyd edir ki, düzəliş Azərbaycana təkcə iqtisadi deyil, həm də siyasi zərər vururdu, onun ərazi bütövlüyünü şübhə altına alırdı. Məsələn, "Porter Əlavəsi"ndə əvvəlcə Qarabağ ayrıca tərəf kimi nəzərdən keçirilirdi ki, bu da Bakının etirazlarına səbəb oldu. Heydər Əliyevin müdaxiləsindən sonra bu müddəa dəyişdirildi və yardım "Qarabağ da daxil olmaqla Azərbaycana" göstərilməyə başladı.

Digər tərəfdən, düzəliş ABŞ-ın Qarabağ münaqişəsində qərəzsiz vasitəçi rolunda çıxış etmək imkanlarını məhdudlaşdırırdı. İsveçli alim Svante Kornell onu münaqişəyə "zərərli müdaxilə", Tomas De Vaal isə "ABŞ xarici siyasətinin ən anomal hissəsi" kimi xarakterizə etmişdi. Dayandırılmasına baxmayaraq, düzəlişin fəaliyyətinin bərpa edilməsi təhdidi Azərbaycana təzyiq vasitəsi olaraq qalırdı. Azərbaycan politoloqu Fikrət Sadıxovun qeyd etdiyi kimi, düzəliş "subyektiv və qərəzli xarakter daşıyır" və onun vaxtı çoxdan keçib.

Müasir vəziyyət və tənqid

2025-ci ilin aprel ayına olan vəziyyətə görə, 907-ci düzəliş formal olaraq qüvvədə qalır, hərçənd onun fəaliyyəti hər il dayandırılır. Son illərdə ABŞ-da düzəlişin tam ləğvi məsələsi dəfələrlə qaldırılıb. 2022-ci ilin noyabrında Senatın beynəlxalq münasibətlər komitəsi Azərbaycanın onun təsirindən çıxarılması imkanını müzakirə edib ki, bu da Bakıda müsbət siqnal kimi qəbul edilib. Azərbaycan üzrə işçi qrupunun üzvü olan konqresmen Bill Şuster düzəlişin ləğvinin zəruriliyini bəyan edib, onun aktuallığını itirdiyini vurğulayıb.

Lakin düzəlişin tənqidi digər tərəfdən də səslənir. ABŞ-dakı "Hay Dat" Erməni Milli Komitəsi 2022-ci ildə Baydenin düzəlişi keçmək qərarından narahatlığını ifadə edib, bunun "Azərbaycanın Ermənistana və Artsaxa qarşı zorakılığını" həvəsləndirdiyini iddia edib. Eyni zamanda, ABŞ-ın Azərbaycandakı səfiri Erl Litsenberger 2022-ci ildə qeyd edib ki, düzəlişin formal mövcudluğuna baxmayaraq, o, ABŞ-ın Azərbaycana cənub sərhədlərinin və Xəzər sektorunun müdafiəsi də daxil olmaqla təhlükəsizlik sahəsində yardım göstərməsinə mane olmayıb.

Azərbaycan isə öz növbəsində son onilliklərdə öz iqtisadi və siyasi müstəqilliyini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirdi. 1994-cü ildə Amerika şirkətləri də daxil olmaqla qərb neft şirkətləri ilə "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanması və Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri kimi layihələrin həyata keçirilməsi ölkəni Amerika yardımından daha az asılı etdi. Amerika-Azərbaycan əlaqələri üzrə parlament qrupunun rəhbəri Samir Seyidovun qeyd etdiyi kimi, düzəliş real təhdiddən daha çox təzyiqin simvolik aləti olaraq qalır.