Neft İxrac Edən Ölkələr Birliyi (OPEK)

Neft İxrac Edən Ölkələr Birliyi, qısaca OPEK (ing. Organization of the Petroleum Exporting Countries), dünya neft bazarında qiymətləri sabitləşdirmək və üzv ölkələrin maraqlarını qorumaq məqsədilə yaradılmış beynəlxalq təşkilatdır. 1960-cı ildə qurulan bu birlik neftə əsaslanan iqtisadiyyatlara malik ölkələri bir araya gətirir. Rəsmi mənbələrə, o cümlədən OPEK-in öz saytına və digər etibarlı sənədlərə əsaslanaraq, bu məqalə təşkilatın tarixini, məqsədlərini və bugünkü rolunu sadə dildə izah edir.

OPEK-in Yaradılması

OPEK 1960-cı il sentyabrın 10-14-də İraqın paytaxtı Bağdadda keçirilən konfransda təsis edilib. Təşkilatın əsasını qoyan beş ölkə — İran, İraq, Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı və Venesuela olmuşdur. Bu dövlətlər neft ixracatından asılı idi və neftin qiymətinin aşağı düşməsi onların iqtisadiyyatına zərbə vururdu. Buna görə də onlar neft bazarında sabitliyi təmin etmək üçün birləşməyə qərar verdilər. OPEK-in baş qərargahı 1965-ci ildən Avstriyanın Vyana şəhərində yerləşir.

İlk illərdə təşkilatın əsas məqsədi neftin qiymətini tənzimləmək və xarici neft şirkətlərinin təsirini azaltmaq idi. Sonradan OPEK-ə Qətər (1961), İndoneziya (1962), Liviya (1962), Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (1967), Əlcəzair (1969), Nigeriya (1971) və Anqola (2007) kimi ölkələr də qoşuldu. Bəzi ölkələr, məsələn, Ekvador və Qabon müəyyən dövrlərdə üzvlükdən çıxıb, lakin hazırda təşkilatda 12 ölkə qalır.

Məqsədləri və Vəzifələri

OPEK-in əsas məqsədi üzv ölkələrin neft ixracatından sabit gəlir əldə etməsini təmin etmək və dünya bazarında neftin qiymətini tarazlaşdırmaqdır. Təşkilatın rəsmi sənədlərinə görə, o, aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirir:

• Bazar sabitliyi: Neftin qiymətində kəskin dalğalanmaların qarşısını almaq.

• Üzv ölkələrin maraqları: Neftdən asılı iqtisadiyyatların müdafiəsi.

• Təchizat təminatı: Neft istehlakçılarına fasiləsiz təchizatın təmin edilməsi.

OPEK bu məqsədlərə çatmaq üçün üzv ölkələrin neft hasilatı həcmlərini (kvotalarını) tənzimləyir. Məsələn, qiymətlər aşağı düşəndə hasilatı azaldır, yüksələndə isə artırmağa çalışır.

OPEK-in Dünya İqtisadiyyatındakı Rolu

OPEK üzvləri dünya neft ehtiyatlarının təxminən 79,5%-nə sahibdir və qlobal neft istehsalının 38%-ni təmin edir (2022-ci il məlumatlarına əsasən). Bu, təşkilatın dünya bazarına böyük təsir göstərməsinə imkan verir. Məsələn, 1973-cü ildəki neft böhranı zamanı OPEK üzvləri hasilatı azaltdı və bu, neft qiymətlərinin kəskin artmasına səbəb oldu. Bu hadisə dünya iqtisadiyyatına ciddi təsir etdi və OPEK-in gücünü göstərdi.

Son illərdə təşkilat qlobal çağırışlarla üzləşir. ABŞ kimi qeyri-OPEK ölkələrinin neft istehsalını artırması, bərpa olunan enerji mənbələrinə keçid və iqlim dəyişikliyi ilə bağlı təzyiqlər OPEK-in təsirini bir qədər zəiflədib. Buna baxmayaraq, təşkilat hələ də neft bazarında mühüm oyunçudur.

OPEK+ və Əməkdaşlıq

2016-cı ildə OPEK neft bazarında sabitliyi gücləndirmək üçün Rusiya, Azərbaycan və digər qeyri-üzv ölkələrlə əməkdaşlığa başladı. Bu ittifaq “OPEK+” adlanır. OPEK+ çərçivəsində ölkələr neft hasilatını koordinasiya edir. Məsələn, 2020-ci ildə COVID-19 pandemiyası səbəbindən neftə tələbat kəskin azaldı. OPEK+ gündəlik hasilatı 9,7 milyon barrel azaltmaq barədə razılığa gəldi ki, bu da qiymətlərin bərpasına kömək etdi.

2025-ci ilə olan proqnozlara görə, OPEK+ neft hasilatını tədricən artırmağı planlaşdırır, lakin bazarın vəziyyətindən asılı olaraq qərarlar dəyişə bilər. Beynəlxalq Valyuta Fondu (IMF) 2025-ci ildən neft qiymətlərinin tədricən azalacağını bildirir ki, bu da OPEK-in strategiyasına təsir edə bilər.

Çətinliklər və Gələcək

OPEK-in qarşılaşdığı əsas çətinliklərdən biri bəzi üzv ölkələrin iqtisadi problemləridir. Məsələn, Venesuela və İran sanksiyalar səbəbindən neft ixracatında çətinliklər yaşayır. Bu, təşkilatın ümumi gücünə təsir edir. Həmçinin, neftə tələbatın azalması və yaşıl enerjiyə keçid OPEK üçün yeni suallar yaradır.

Bununla yanaşı, OPEK bazarı yaxından izləyir və çevik qərarlar qəbul etməyə çalışır. Təşkilat öz rəsmi açıqlamalarında neftin hələ uzun müddət dünya iqtisadiyyatında mühüm rol oynayacağını vurğulayır. OPEK-in baş katibi Haitham al-Ghais-in sözlərinə görə, təşkilat enerji təhlükəsizliyini təmin etmək üçün əməkdaşlığa hazırdır.

Nəticə

OPEK 60 ildən artıqdır ki, dünya neft bazarında mühüm rol oynayır. Təşkilat üzv ölkələrin iqtisadi sabitliyini qorumaq və neft bazarını tarazlaşdırmaq üçün çalışır. Dəyişən dünya şəraitində OPEK öz strategiyasını yeniləyir və qlobal enerji siyasətində yerini qoruyur. Gələcəkdə təşkilatın uğuru onun çevikliyindən və yeni çağırışlara uyğunlaşma qabiliyyətindən asılı olacaq.