Qərbi Azərbaycan İcması (QAİ) müasir Ermənistan ərazisindən zorla deportasiya edilmiş azərbaycanlıların hüquqlarını müdafiə edən və onların tarixi torpaqlarına qayıdışını təmin etmək məqsədi güdən ictimai təşkilatdır. Rəsmi mənbələrə – Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyası, Xarici İşlər Nazirliyi və QAİ-nin öz açıqlamalarına əsasən, bu icma Azərbaycanın mühüm sosial-siyasi gündəmində yer tutur. 7 aprel 2025-ci il tarixinə olan vəziyyətə görə, QAİ-nin fəaliyyəti beynəlxalq hüquq çərçivəsində tanınma və tarixi ədalətin bərpası istiqamətində mühüm addımlar atır.
Tarixi Əsas və Yaradılış
Qərbi Azərbaycan İcması 1989-cu ildən fəaliyyət göstərən “Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyəti” İctimai Birliyinin hüquqi varisidir. 2022-ci il avqustun 3-də keçirilən ümumi yığıncaqda bu birlik “Qərbi Azərbaycan İcması” adı ilə yenidən təşkil olunmuşdur (Report.az, 03.08.2022). İcmanın yaradılmasının əsas məqsədi indiki Ermənistan ərazisindən – tarixi Qərbi Azərbaycan torpaqlarından – XX əsrdə müxtəlif dövrlərdə (1918-1920, 1948-1953, 1987-1991) deportasiya edilmiş azərbaycanlıların hüquqlarını müdafiə etmək və onların öz doğma yurdlarına qayıtmasını təmin etməkdir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 24 dekabr 2022-ci il tarixində QAİ-nin inzibati binasında keçirdiyi görüşdə verdiyi bəyanat bu prosesin dövlət səviyyəsində dəstəkləndiyini göstərir: “Qərbi Azərbaycan bizim tarixi torpağımızdır, bunu bir çox tarixi sənədlər, xəritələr və bizim tariximiz təsdiqləyir” (Prezidentin rəsmi saytı, president.az). Bu bəyanat QAİ-nin fəaliyyətinin siyasi və mədəni əhəmiyyətini vurğulayır.
Struktur və Fəaliyyət
QAİ-nin strukturu geniş və çoxşaxəlidir. İcmanın rəhbəri Milli Məclisin deputatı Əziz Ələkbərlidir. İcmada Müşahidə Şurası, Ağsaqqallar Şurası, Ziyalılar Şurası, Qadınlar Şurası, Gənclər Birliyi və Nəzarət-Təftiş Komissiyası kimi qurumlar fəaliyyət göstərir. Bundan əlavə, Azərbaycan daxilində Gəncə, Sumqayıt və Goranboy-Naftalan nümayəndəlikləri, xaricdə isə Niderlandda nümayəndəlik yaradılmışdır (QAİ-nin rəsmi açıqlamaları).
2023-cü ilin yanvarında Elm Komissiyasının təsis edilməsi ilə icma tarixi araşdırmalara və deportasiya faktlarının elmi əsaslarla beynəlxalq ictimaiyyətə təqdim edilməsinə xüsusi diqqət yetirmişdir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası ilə əməkdaşlıq çərçivəsində keçirilən görüşlər də bu istiqamətdə mühüm addım kimi qiymətləndirilir (science.gov.az).
Beynəlxalq Səviyyədə Fəaliyyət
QAİ beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələri genişləndirmək və deportasiya olunmuş azərbaycanlıların hüquqlarını gündəmə gətirmək üçün aktiv iş aparır. 6 oktyabr 2023-cü ildə QAİ nümayəndəsi Kamal Cəfərov Cenevrədə BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı (UNHCR) və İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığı ilə görüşlər keçirmişdir. Bu görüşlərdə azərbaycanlıların Ermənistana qayıdış hüququ vurğulanmışdır. Həmçinin, 23 oktyabr 2023-cü ildə Avropa Şurasının İnsan Hüquqları üzrə Komissarı Dunya Miyatoviç QAİ rəhbərliyi ilə görüşüb və qayıdış məsələsinin siyasi iradə tələb etdiyini qeyd etmişdir (QAİ-nin rəsmi məlumatı).
5 dekabr 2023-cü ildə Türkiyənin hakim AK Parti sədr müavini Zəfər Sırakaya ilə keçirilən görüş isə QAİ-nin regional əməkdaşlıq çərçivəsində fəaliyyətini gücləndirdiyini göstərir. Bu görüşdə qayıdış məsələsi ilə yanaşı, ikitərəfli əlaqələrin inkişafı da müzakirə olunmuşdur.
2025-ci İldəki Aktual Vəziyyət
7 aprel 2025-ci il tarixinə olan məlumatlara əsasən, QAİ-nin fəaliyyəti həm daxili, həm də xarici səviyyədə intensivləşib. Ermənistanın Azərbaycana qarşı davam edən təxribatları, o cümlədən sərhəd bölgələrində atəşkəsin pozulması və mina təhdidləri QAİ-nin gündəmini daha da aktuallaşdırır. Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin 2025-ci ilin mart ayına olan bəyanatında qeyd olunur ki, Ermənistan sülh müqaviləsi danışıqlarında qeyri-konstruktiv mövqe sərgiləyir və bu, regionda sabitliyə xələl gətirir.
QAİ-nin təşəbbüsü ilə 2025-ci ilin əvvəlində keçirilən tədbirlər, o cümlədən “Qərbi Azərbaycanın etno-mədəni irsi” adlı sərgi və konfranslar deportasiya olunmuş əhalinin mədəni kimliyini qorumaq və dünyaya tanıtmaq istiqamətində mühüm addımlar kimi qiymətləndirilir. Bu tədbirlər Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi ilə təşkil olunmuşdur.
Hüquqi və Siyasi Perspektivlər
QAİ-nin əsas tələbi azərbaycanlıların Ermənistana qayıdış hüququnun tanınmasıdır ki, bu, BMT-nin 1951-ci il Qaçqınların Statusu haqqında Konvensiyasına və Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 13-cü maddəsinə (hər kəsin öz ölkəsinə qayıtmaq hüququ) əsaslanır. Lakin Ermənistan hökuməti bu tələbi rədd edir və qarşılıqlı olaraq Qarabağdan köçmüş ermənilərin qayıdışını gündəmə gətirir. Bu məsələ sülh danışıqlarında əsas mübahisə nöqtələrindən birinə çevrilmişdir.
Ekspertlər hesab edir ki, 2025-ci ilin sonuna qədər QAİ-nin beynəlxalq təşkilatlardakı lobbi fəaliyyəti nəticəsində qayıdış məsələsi daha geniş platformalarda müzakirə oluna bilər. Azərbaycanın Türkiyə və digər müttəfiqlərlə əməkdaşlığı bu prosesdə mühüm rol oynayacaq.
Nəticə
Qərbi Azərbaycan İcması tarixi haqsızlıqların bərpası və deportasiya olunmuş azərbaycanlıların hüquqlarının müdafiəsi istiqamətində fəaliyyət göstərən unikal bir təşkilatdır. 2025-ci ildə icma həm Azərbaycan daxilində, həm də beynəlxalq səviyyədə öz səsini daha güclü şəkildə eşitdirməyə çalışır. Rəsmi mənbələrə əsaslanan bu təhlil göstərir ki, QAİ-nin missiyası təkcə keçmişi xatırlatmaq deyil, həm də gələcəkdə regionda ədalətli sülhün qurulmasına töhfə verməkdir. Ermənistanın qeyri-konstruktiv mövqeyi davam etdikcə, QAİ-nin fəaliyyəti Azərbaycanın ümumi xarici siyasətində daha böyük əhəmiyyət kəsb edəcək.
