ADR–100: Denikin təhlükəsi və müəllimlərin ilk tətili

Oxu.Az Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının 100 illiyinə həsr olunmuş, “ADR–100” layihəsi çərçivəsində silsilə məqalələrin yayımını davam etdirir.

Növbəti məqalədə 1919-cu ilin aprel ayı öz əksini tapıb. 

Aprelin ilk günlərində, 2 və 4-də Bakıda Denikinin böyük casus dəstəsi aşkar edildi. Keçmiş rus zabitləri və hətta bir müddət əvvəl yaradılmış əks-kəşfiyyat idarəsinin əməkdaşı həbs edildi, çoxlu sayda axtarışlar aparıldı.

Demək olar ki, bu, bir neçə həftə əvvəl yaranmış müvafiq idarənin ilk uğurlarından idi. Hüquq-mühafizə orqanlarının uğurları ilə yanaşı, çoxlu sayda uğursuzluqları da var idi.

Əsas problemlərdən biri həmin vaxt bolşeviklərlə sıx əməkdaşlıq edən Qatır Məmməd idi. Martın əvvəllərində Qatır Məmməd haqqında deyilirdi ki, silahlı qüvvələr yığır, Gəncə quberniyasının ən nəhəng üsyançılarından birinə çevrilib.

Belə ki, hələ martın sonunda o, Kərbəlayi Əsgər, Müseyib Əliyev və Kor Vəli ilə birlikdə 600 nəfərlik dəstə ilə Gəncəni mühasirəyə aldı. Qubernatov İ.Vəkilov (sonra o işdən azad edilir) və qoşunun qalığı şəhərdən qaçmağa məcbur oldular. 

Yalnız köməkçi qüvvənin gəlişi ilə Qatır Məmməd öz mövqelərini tərk etməyə məcbur edildi. Buna baxmayaraq, aprelin 15-də Gəncə qəzasının sədri yazırdı:

“Üçüncü sahədə vəziyyət o qədər gərgindir ki, əhalini normal qaydaya salmaq və qanunlara tabe etmək yalnız hərbi qüvvə ilə mümkündür”.

Qatır Məmmədin fəaliyyət göstərdiyi bölgəyə silahlı qüvvələr göndərildi. Onlar bəy dəstələri ilə birgə Boyəhmədli kəndi ətrafında Qatır Məmmədin dəstəsi ilə döyüşlərə başladı. Lakin nəticədə Qatır Məmməd 25 əsgəri əsir aldı və çoxlu sayda silah ələ keçirdi.

Onun təşviqatına və azərbaycanlı kəndlilərin artan tələblərinə dair alman deputatları da şikayət edirdilər. Belə ki, aprelin 11-də onlar əkinçilik nazirinə məktub göndərdilər.

Məktubda deyilirdi ki, yaxınlarının mülkiyyəti ilə qanuna məhəl qoyulmadan, kim necə istəyir, münasibət göstərir və yüzillik zəhmət nəticəsində yaradılan təsərrüfatı özbaşına buraxmağa məcbur edilirlər.

Eyni vaxtda əsas məqsədi Rusiyaya benzinin və ağ neftin daşınması olan Xüsusi Dəniz Ekspedisiyası fəaliyyətə başladı. İlk qayıq Həştərxana çatdı və apreldə ikinci qayığın göndərilməsinə qərar verildi.

“Görüş” adlı motorlu barkasla 12 nəfərlik heyət aprelin 15-də dənizə çıxdı. Lakin qasırğaya görə geri qayıtdılar. Limanda barkası nəzarətsiz qoydular. Ertəsi gün ağ neftin olduğu qablar boş idi.

15 gün sonra onlar yenə dənizə çıxmağa cəhd etdilər, lakin yenə səfər baş tutmadı. Eyni vaxtda Həştərxanda Bakıya təşviqatçıların göndərilməsi üzərində işləyirdilər.

Bir dəfə Kirov O.Şatunovskayadan (Şaumyanın keçmiş katibəsi) soruşdu:

“Onların arasında təhlükə qarşısında gözünü qırpmayan, çox sadiq və ciddi insanın adını deyə bilərsiniz?”.

O, Bünyad Sərdarovun adını çəkdi. Sonuncu Həştərxan kommunistlərinin müsəlman bölməsindən (o vaxtlar Həştərxanda xeyli azərbaycanlı bolşevik vardı) tapşırıqlar alırdı və təxminən aprelin 10-da komandası ilə birlikdə qayığa oturdu.

Onlar ingilis patrulundan qaça bilmədilər. Saxlanıldılar və dənizdə güllələndilər.

Düzdür, N.Nərimanov daxili işlər nazirinin aprelin 9-dan etibarən onun fəailiyyətinin dayandırılması və həbsi ilə bağlı qərarına baxmayaraq, Həştərxana sağ-salamat qayıtdı. Q.Sturua, S.Ağamirov və digərləri Bakıya qayıdaraq işlərini bərpa etdilər.

Maraqlıdır, adətən, bolşeviklərə qarşı Gürcüstanla sərhədə göndərilmə cəzası tətbiq edilirdi. Suren Şaumyana və bəzilərinə aprel ayında belə cəza verildi. Lakin gürcü tərəfi də eyni cür hərəkət edirdi. Beləcə, bolşevik B.E.Etinqof Gürcüstandan Bakıya göndərildi.

Yaranacaq müxtəlif problemlərin qarşısını almaq üçün aprelin 25-də əhalini əsəbiləşdirən yalan şayiələri yayanların məhkəmə məsuliyyətinə cəlb edilməsi, Bakı şəhərini müəyyən məşğuliyyəti olmayanlardan və “Azərbaycanda ictimai sülh və qanunun aliliyinə təhlükə yaradan” şəxslərdən təmizlənməsi haqqında qətnamə qəbul edildi. Buna baxmayaraq, fəhlələr arasında təşviş güclənirdi.

Nəinki fəhlələr və kəndlilərlə, həm də müəllimlərlə problemlər var idi. Belə ki, aprelin 5-də gəncəli müəllimlərin üç günlük tətili başlandı. Bunun səbəbi isə ağır maddi vəziyyət idi. Müəllimlərin bir çoxu mənzil məsələsini çox çətinliklə həll edirdilər, üstəlik, az maaş və digər problemlər mövcud idi. Bu, bütövlükdə ona gətirib-çıxarırdı ki, müəllimlər öz iş yerlərini tərk edirdilər.

Şamaxı və Göyçay qəzalarında 112 məktəbdən 47-si müəllim olmadığına görə işləmirdi. Eyni zamanda, şəhər və dövlət məktəblərində maaş fərqlənirdi, bu isə ciddi münaqişələrə səbəb olurdu. Bütün bunlar təhsil sisteminə təsir etməyə bilməzdi. Buna baxmayaraq, ictimai təşəbbüs vəziyyəti birtəhər düzəldirdi.

Tələbələr tərəfindən Bakı Ümumtəhsil Kitabxanası təşkil edilmişdi. Ayrıca təşkilatlar və şirkətlər təqaüd təsis edirdilər (Xəzər – Qara dəniz cəmiyyəti, Neft sənayesi sahiblərinin Qurultayı və s.).

Gəncədə Ələkbər Rəfibəyov (aprelin 3-də vəfat edib) bir ildə 10 adam üçün nəzərdə tutulan təqaüd təsis edir. Aprelin əvvəlində Bakı Kişi Müəllimlər Seminariyası, Peşəkar Qadın Məktəbi fəaliyyətə başladı, Bakı Duması əhalinin savadının artırılması məsələsini müzakirəyə çıxardı.

Şahtaxtinskinin təşəbbüsü ilə hökumətə ictimai kitabxananın layihəsi göndərilmişdi. Hərdən hərbçilər tərəfindən də təşəbbüslər göstərilirdi. Belə ki, hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarov aprelin 2-də bolşevizmlə mübarizə üçün “qoşunda Azərbaycanın tarixinin öyrənilməsi və yayılması məqsədilə məşhur kitabçaların tərtib olunması və dərc edilməsinin zəruriliyi” barədə məktubla müraciət etdi.

Lakin təhsil sahəsində ən mühüm hadisə “Azərbaycan” qəzetinin 11 aprel 1919-cu il tarixli sayında olan məlumat idi. Orada deyilirdi ki, professor Levin və doktor Gindesin gürcü hökuməti ilə apardıqları danışıqlar nəticəsində gələcəkdə Tiflis Universitetinin Bakıya köçürülməsi barədə razılıq əldə olunub.

Məqaləyə əsasən, universitet 1919-cu ilin sentyabr ayından Bakı Kommersiya Məktəbinin binasında, dörd fakültədən ibarət olmaqla fəaliyyət göstərəcək: Tibb, təbiyyat, hüquq və şərq.

Rektor isə professor Razumovski olacaq. Onun fəaliyyətinə 10 milyon rubl ayrılıb.

Qanunvericilik sahəsində parlamentin fəaliyyəti sabit idi. Aprel ayı boyunca parlament yeddi dəfə yığılmışdı və yetərsay olmadığından iki dəfə iclasları dayandırmaq məcburiyyətində qalmışdılar. Bu müddətdə parlament müvəqqəti olaraq DİN əməkdaşlarının maaşlarının artırılması (aprelin 7-də), hərbi məhkəmə (aprelin 14-də), Dağlılar Respublikasına borcun verilməsi, möhlət,  Kür üzərində qılıncoynatma işlərinin maliyyələşdirilməsi (hamısı aprelin 17-də) ilə bağlı qanunlar qəbul etdi.

Aprelin 29-da Bakı Dövlət Universitetinin nizamnaməsi qüvvəyə mindi.

Xarici arenada vəziyyət gərgin idi. Aprelin 28-də Dağlılar Respublikasının parlamenti Dağıstanın Azərbaycana birləşdirilməsi məsələsini müzakirə etdi (bununla bağlı qərar müsbət olsa da, onu icra etmək mümkün olmadı).

Azərbaycan qəzetlərində “Denikin təhlükəsi” ilə bağlı məlumatlar dərc edilirdi. Belə ki, 1919-cu il aprelin 13-də könüllülər dəstəsi Qudermes stansiyasını ələ keçirmişdi.

Bir tərəfdən Denikin tərəfdarları təhdid yaradırdısa, digər tərəfdən Ermənistanla sərhəddə münaqişələr baş verirdi. 1918-ci il aprelin 26-da deputatlar qarşısında çıxış edən B.Cavanşir dedi ki, Qarabağ hələ çox bəlalarla qarşı-qarşıyadır, yüzdən çox müsəlman kəndi dağıdılıb və məhv edilib.

Yerli idarəçilər məlumat verirdi ki, aprelin 13-dən başlayaraq, Ararat Respublikasının silahlıları Göyçə rayonunun dinc müsəlman əhalisinə qarşı hücumlara başladı.

Onlar 22 kəndin təmizləndiyi və yandırıldığını açıqladılar. Gürcüstandakı azərbaycanlıların da vəziyyəti yaxşı deyildi. Ona görə aprelin 5-də Axalsix qəzasında zərər çəkmiş müsəlmanlara 200 min rubl təcili yardım edilməsi ilə bağlı qərar qəbul edildi.

Yaranmış bütün münaqişələrə baxmayaraq, Zaqafqaziya respublikaları, xüsusən də Denikin təhlükəsinə qarşı vahid konsensusa gəlməyə çalışırdılar.

Aprelin 18-də Fətəli Xan Xoyski, Məmməd Yusif Cəfərov və Məhəmməd Əmin Rəsulzadədən təşkil olunan Azərbaycan nümayəndə heyəti yaradıldı. Konfransda tərəflər arasında mübahisələr baş verdi.

Həll olunmamış ərazi münaqişələrinə görə tərəflər Denikinə qarşı kollektiv müdafiə həyata keçirmək və Parisdə bir diplomatik cəbhə ilə çıxış etmək barədə razılığa gələ bilmirdilər. Konfransın sonunda üç prinsipdən ibarət sənəd qəbul edildi.

Prinsiplər xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüququ əsasında sərhəd mübahisələrinin tənzimlənməsi, danışıqların sərhəd rayonlarında aparılması və sərhədlərin qarşılıqlı razılaşma ilə müəyyən olunması haqqında idi.

Düzdür, üç respublikanın nümayəndələri arasında danışıqlara baxmayaraq, idarəetmənin xeyli hissəsi ingilislərin əlində idi. Əsasən, mübahisəli rayonlarda bu idarəetmədən istifadə olunurdu. Lakin sonuncular yerli hökumət hesabına yaşamaq qərarına gəlmişdilər. Bunun nəticəsində, Azərbaycan hökuməti aprelin 9-da Britaniya komandanlığına 5 milyon rubl, aprelin 12-də isə 10 milyon rubl ayırdı.

Səməd ağa Ağamalıyev (Ağamalıoğlu)
(1887-1930)

Səməd ağa Həsən oğlu 1867-ci ildə Qazax qəzasının Qıraq Kəsəmən kəndində, ağa ailəsində anadan olub.

Qori Seminariyasında təhsil alıb. 1887-ci ildə Vladiqafqaz hərbi progimnaziyasını bitirib. 1888-ci ildə gizli inqilabi fəaliyyətlərə qoşulub. Sonradan Zaqafqaziyanın ilk inqilabçılarından biri olub.

Birinci rus inqilabı zamanı o, “Hümmət” və Rusiya Sosial-Demokratik Fəhlə Partiyasının (RSDFP) sıralarına qoşulur.

1917-ci ilin fevralında o, RSDFP-nın Yelizavetpol bölməsinin fəal üzvü olub. Mitinqlərdə çıxışı zamanı o, “torpağın kəndlinin, zavod və fabriklərin proletarların olmayana qədər məntiqi sonluq üçün” inqilabın davam etdirilməsini tələb edib.

Ağamalıoğlu yerli şuranın üzvü idi. Həmin şura 1918-ci ilin yanvarında dağıdılıb. Eyni vaxtda RSDFP Yelizavetpol bölməsi də fəaliyyətini dayandırıb.

Ağamalıoğlunun bölməni yenidən bərpa etmək üçün bütün cəhdlərinə baxmayaraq, yerli sosial-demokratlar şəhərdən getməli olublar. Ağamalıoğlu Tiflisə yollanıb.

O, burada “Hümmət” partiyasının menşevik qanadının üzvü olub. Burada o Zaqafqaziya seyminə seçilib və 1918-ci ilin sonunda Azərbaycan parlamentinin üzvü olub. Həm seymdə, həm də Azərbaycan parlamentində çıxışı zamanı o, tez-tez hökuməti tənqid edib və Zaqafqaziya xalqlarını birliyə səsləyib.

Ağamalıoğlu Zaqafqaziya seyminin son iclasında emosional çıxışı ilə yadda qalıb. O bildirib ki, Zaqafqaziya bir olmalıdır.

Ağamalıoğlu sosialist ideyalar yeridən “Gələcək” qəzetinin rəhbəri olub.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin təsdiqlənməsindən sonra Ağamalıoğlu Azərbaycan SSR-in xalq torpaq komisarı təyin edilib. 1921-ci ildə Azərbaycan SSR MİK sədrinin müavini, 1922-ci ilin aprelindən isə SSRİ MİK üzvü olub.

Ağamalıoğluna qədər Kommunist Partiyası və Mərkəzi Seçki Komissiyasının şöbələri arasında daimi münaqişələr səbəbindən bu vəzifəyə təyin edilənlər tez-tez dəyişirdi. Ancaq o, bu vəzifədə 1929-cu ilə qədər qalıb.

O, Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin və Zaqafqaziya regional komitəsinin üzvü olub. 1923-cü ildə Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikasının (ZSFSR) Mərkəzi İcra Komitəsinin sədri təyin edilib.

Bu zaman onun fəaliyyətinin əsas sahələrindən biri əlifba islahatı idi. 1922-ci ilin martında Ağamalıoğlunun rəhbərlik etdiyi komissiya latın qrafikası üzrəində hazırlanmış yeni əlifba layihəsini təqdim etdi.

Həmin layihə hökumət tərəfindən təsdiqləndi və iyunda Ağamalıoğlunun başçılığı ilə yeni türk əlifbası komitəsi yaradıldı. Son olaraq, yeni əlifba 1922-ci ildə təsdiqləndi və 1925-ci ildə rəsmən istifadəyə verildi.

1928-ci ildə Qorkiy S.Ağamalıoğlu haqqında yazırdı:

“Ərəb əlifbasını latın əlifbası ilə əvəz edən təşəbbüskar və gözəl ağsaqqal Səməd ağa Ağamalıoğlu gənc kimi atəşli çıxışları ilə yadda qalıb”.

1930-cu il yanvarın 26-da ZSFSR MİK-in V çağırışının ikinci iclasında Səməd ağa Ağamalıoğlunun sədr vəzifəsindən azad edilməsi ilə bağlı qərar qəbul edilib.

O, 1930-cu ilin oktyabrında Moskvada vəfat edib və orada dəfn edilib. Onun nəşi daha sonra Bakıya – Fəxri Xiyabana köçürülüb.  

Toğrul Maşallı
www.oxu.az