"Manara Magazine": Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh Yaxın Şərq üçün nümunə ola bilər

Yaxın Şərqdə növbəti böhran alovlanarkən Qafqazda ümid işığı görünməyə başlayıb. Demək olar ki, üç onillik ərzində münaqişə vəziyyətində olan Azərbaycan və Ermənistan bu gün sülh müqaviləsinin imzalanmasına həmişəkindən daha yaxındırlar.

Oxu.Az-ın məlumatına görə, bu barədə "Manara Magazine"in Yaxın Şərq mövzusuna həsr olunmuş məqaləsində deyilir.

Müəllif keçən il oktyabrın 7-də Fələstinin radikal HƏMAS hərəkatının İsrailə hücumunun ildönümünün yaxınlaşdığını xatırladır.

"Bundan sonra baş verən müharibə regionu xaosa sürüklədi və əksəriyyəti fələstinlilər olmaqla 40 000-dən çox insanın ölümünə səbəb oldu. İndi İsrail diqqətini şimala yönəldib. Şiə qruplaşması "Hizbullah" üzvlərinin elektron cihazlarında partlayışlar və İsrailin Livana hava zərbələrindən sonra region tammiqyaslı müharibə astanasındadır.

Yaxın Şərqdə dərinləşən böhran təxminən 1600 kilometr uzaqlıqda yerləşən Azərbaycan və Ermənistan arasında aparılan sülh danışıqları ilə kəskin təzad təşkil edir. İki ölkə Qarabağ və ətrafındakı yeddi rayon üstündə, demək olar ki, otuz il müharibə vəziyyətində olub. Lakin vəziyyət cəmi bir neçə il ərzində köklü şəkildə dəyişib. 2020-ci ilin payızında 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsindən və 19-20 sentyabr 2023-cü il tarixli ildırımsürətli antiterror əməliyyatından sonra Azərbaycan Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş bütün ərazilərini azad edib", - məqalədə deyilir.

Daha sonra jurnalist Ermənistanın Rusiya və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatından (KTMT) uzaqlaşmasını, onların Ermənistanın tərəfində münaqişəyə müdaxilə etməməsini, həmçinin respublikanın təşkilatı faktiki olaraq tərk etməsini və Qərblə münasibətlərin inkişafını qeyd edir.

"Bununla belə, Ermənistan öz ərazisində Rusiya Silahlı Qüvvələrinin Cənub Hərbi Dairəsinin komandanlığı altında olan şimal-qərbdəki Gümrüdə 102-ci Rusiya hərbi bazasını saxlayır", - deyə o əlavə edib.

"Yuxarıda qeyd olunan əlamətdar dəyişikliklər sayəsində Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh həmişəkindən daha yaxındır. 30 illik münaqişə və qarşıdurmadan sonra iki ölkə arasında münasibətləri normallaşdıracaq ikitərəfli sülh sazişi layihəsi üzrə danışıqlar, demək olar ki, başa çatıb.

Avqustun 30-da hər iki tərəf sərhədin delimitasiyası və demarkasiyası üzrə birgə sərhəd komissiyasının reqlamentinin imzalandığını elan edib. Bu ilin may ayında hər iki tərəf davamlı həll yolu əldə etmək üçün Qazaxıstanın Almatı şəhərində danışıqlara başladı. Diqqətəlayiq haldır ki, bu dəfə nə Rusiya, nə ABŞ, nə də Avropanın iştirakı olub və müzakirələr birbaşa ikitərəfli formatda keçirilib. Almatı görüşündən sonra Ermənistan sərhəd boyunca yerləşən və 1990-cı illərdəki döyüşlərdən bəri məskunlaşdırılmamış, lakin İrəvan tərəfindən işğal altında qalan dörd kəndi Azərbaycana qaytardı", - məqalədə deyilir.

Bununla belə, müəllif əlavə edir ki, hələ də həll olunmalı bəzi ciddi məsələlər qalır. Ermənistanın Azərbaycana qarşı birinci və ən əsas iddiası - Ermənistan konstitusiyasında Azərbaycan ərazisi olan və Ermənistanın otuz il ərzində işğal etdiyi Qarabağla "birləşmə"ni ehtiva edən maddə, ərazi iddiasıdır.

Ermənistanın hazırkı konstitusiyasının preambulası etnik ermənilərin "ümummilli arzuları"na, eləcə də Sovet Azərbaycanının tərkibində olan keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistanla birləşməsini nəzərdə tutan 1990-cı il Müstəqillik Bəyannaməsinə istinad edir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bildirib ki, bu bənd Azərbaycan üçün açıq-aşkar ərazi təhdidi təşkil edir" və o, mövcud olduğu müddətdə sülh sazişi mümkün deyil.

Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan konstitusiyanı yeniləməyə hazır olduğunu bildirib və yeni Konstitusiya İslahatı Şurasına referenduma çıxarılacaq dəyişiklikləri hazırlamağı tapşırıb. Lakin bu istiqamətdə hələ də heç bir irəliləyiş əldə edilməyib", - deyə nəşrdə qeyd olunur.

Müəllif, həmçinin, Azərbaycan Prezidentinin xüsusi tapşırıqlar üzrə nümayəndəsi Elçin Əmirbəyovun "Azadlıq Radiosu"na (RFE/RL) verdiyi müsahibədə söylədiyi sözləri sitat gətirib:

"Söhbət Azərbaycan tərəfindən təzyiqdən deyil, bir suala cavab verməyinizdən gedir: siz sülh istəyirsiniz, yoxsa Azərbaycanla yeni qarşıdurma imkanı? Əgər məsələni bu şəkildə qoysaq, düşünürəm ki, bu plebisitdə və ya referendumda iştirak edəcək erməni xalqının əksəriyyəti, əminəm ki, sülhü dəstəkləyəcək. İki ölkə arasında sülh davamlı, etibarlı və geri dönülməz olmalıdır, hətta Ermənistanın Azərbaycana qarşı yenidən ərazi iddialarını irəli sürməsi üçün hipotetik imkanı belə istisna etməlidir".

Avqustun 31-də Paşinyan öz hökumətinin Azərbaycana sülh müqaviləsi imzalamaq üçün rəsmi təklif verdiyini elan edib. "Sülh müqaviləsinin son layihəsində 17 maddəmiz var. Onlardan 13-ü, o cümlədən preambula tam razılaşdırılıb", - deyə o bildirib. Lakin Azərbaycan bu təklifi rədd edərək, sülh müqaviləsinin imzalanmasının əsas şərti kimi Ermənistanın konstitusiyada ərazi iddialarından imtina etməsində israr edib.

Müəllif daha sonra Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Ayxan Hacızadənin sözlərini sitat gətirir:

"Ermənistan rəsmilərinin razılaşdırılmamış müddəaların çıxarılması ilə "sülh sazişi" layihəsini imzalamağa çağırışı və ikitərəfli münasibətlərdə mövcud problemlərin həllini növbəti mərhələyə keçirmək cəhdləri qəbuledilməzdir".

Jurnalistin fikrincə, ikinci əsas məsələ Ermənistan və Azərbaycan arasında sərhədin demarkasiyasıdır.

"Birgə sərhəd komissiyası bəzən sərhəd xəttinin ziddiyyətli şərhini verən müxtəlif sovet xəritələrinə əsaslanaraq kompromis tapmağa çalışır. Keçmiş SSRİ-nin digər respublikaları tərəfindən 1990-cı illərdə sovet sərhədlərinin beynəlxalq sərhədlər kimi tanınması barədə oxşar müqavilələr imzalanıb", - deyə o yazır.

Daha bir məqam İran, Ermənistan və Türkiyə arasında yerləşən Naxçıvanla Azərbaycanın əsas hissəsini birləşdirən, Ermənistan ərazisindən keçən 43 km uzunluğundakı çoxdan bağlanmış tranzit marşrutu olan Zəngəzur dəhlizinin işinin bərpasıdır.

"Bu, Azərbaycan üçün vacib məsələdir, çünki ölkə öz ərazisinin iki hissəsi arasında dəmir yolu və avtomobil əlaqəsini bərpa etməyə çalışır. Belə bir nəqliyyat dəhlizi Bakıya Naxçıvana çıxış üçün İran ərazisindən və hava məkanından istifadədən qaçmağa imkan verəcək və bununla da eksklavın çoxillik blokadasına son qoyulacaq. Ermənistan isə Azərbaycan və Türkiyə ilə bağlı sərhədlərin açılması yolu ilə regionda iqtisadi təcridin aradan qaldırılmasının bütün üstünlüklərini etiraf etsə də, müqavimət göstərir.

Nəhayət, ikitərəfli sazişin uzunmüddətli dayanıqlılığını təmin etmək üçün beynəlxalq zəmanətlər və mübahisələrin həlli mexanizmi məsələsi həll olunmamış qalır. Hələlik Ermənistan Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya liderlərinin 10 noyabr 2020-ci il tarixli Üçtərəfli Bəyanatına uyğun olaraq, təhlükəsizliyin təminatçısı rolunu Rusiya Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin sərhədçilərinə həvalə edib. Eyni zamanda, Azərbaycan 2022-ci ildə şərti sərhəddə vəziyyəti müşahidə etmək üçün Ermənistanda yerləşdirilmiş Avropa İttifaqının monitorinq missiyasına qarşı çıxır və hesab edir ki, bu, münaqişə riskini artırır. Azərbaycan Prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyev ikitərəfli danışıqlarda irəliləyişin əldə edildiyini təsdiqləyib və əlavə edib ki, sərhəd komissiyası haqqında saziş Aİ kontingentinin çıxarılması üçün kifayət hesab edilməlidir", - məqalədə deyilir.

Müəllif hesab edir ki, 1994-cü ildəki Birinci Qarabağ müharibəsindən 30 il sonra hər iki tərəf irəli getməyə hazır olduğu üçün "qızıl" imkanlar pəncərəsi açılıb.

"Bu, Avropanın şərq və cənub cinahlarında iki müharibə ilə üzləşən Qərbin alqışlamalı olduğu müsbət inkişafdır. Lakin qərəzsiz olmaq əvəzinə, avropalılar baş nazir Paşinyanın avropayönümlü ritorikası səbəbindən daha çox onun tərəfini tutmağa meyilli görünürlər. Bu mövqe Avropa İttifaqının Azərbaycanın gözündə vicdanlı vasitəçi kimi nüfuzunu sarsıdıb. Məhz buna görə də Azərbaycan və Ermənistan arasında ikitərəfli danışıqlar çox vacibdir. Xarici vasitəçilər olmadan ikitərəfli sülh prosesinin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, heç bir kənar plan və ya ambisiya razılığın əldə edilməsinə mane ola bilməz.

Bu yanaşma artıq mühüm müsbət nəticələr verib. İki ölkə arasında sülh sazişi və bunu izləyəcək Ermənistan və Türkiyə arasında diplomatik münasibətlərin bərpası Qafqazdan kənarda da müsbət nəticələr verə bilər.

Məsələn, son illərdə Körfəz Ərəb Dövlətləri Əməkdaşlıq Şurası ilə Mərkəzi Asiya arasında münasibətlərin artması müşahidə olunur. Qafqazda sülh və Zəngəzur dəhlizi kimi yeni tranzit marşrutları Körfəz və Mərkəzi Asiya arasında ticarət əlaqələrini yaxşılaşdıra bilər.

Azərbaycan və Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşması Qafqazda bütün maraqlı tərəflər üçün uduşlu variant olacaq. Bu, ehtimal ki, regiona milyardlarla dollar xarici investisiya cəlb edəcək. Lakin daha da əhəmiyyətlisi, bu, münaqişələrlə dolu Yaxın Şərq liderlərinə nümunə ola bilər ki, onilliklər boyu davam edən qarşıdurmadan sonra belə, bütün insanların xeyrinə sülhə nail olmaq mümkündür", - materialda vurğulanır.