Milli filmlər azərbaycanlıların bir neçə nəslinin həyatında unudulmaz izlər qoyub. “Arşın mal alan”, “O olmasın, bu olsun”, “Asif, Vasif, Ağasif”, “Sehrli xalat”, “Yenilməz batalyon”, “Uzaq sahillərdə”, “Qayınana”, “Bizim Cəbiş müəllim” kimi əfsanəvi lentlər çoxları üçün bir filmdən daha artıq məna kəsb edir.
Bu əfsanəvi əsərlərin ərsəyə gəldiyi məkan – Cəfər Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası – dünya mədəniyyətinə 300 tammetrajlı, 100-ə yaxın qısametrajlı film bəxş edib. Bundan əlavə, burada minə yaxın sənədli, yüzə yaxın animasiya filmi çəkilib.
Bu il kinostudiya özünün 100 illiyini qeyd edir. Avqustun 2-si Milli Kino Günündə, bu əlamətdar tarixlə əlaqədar Oxu.Az-ın əməkdaşları “Azərbaycanfilm” kinostudiyasına baş çəkib, rejissor otaqlarını gəzib, kinonun yaranma mərhələləri ilə tanış olub, Azərbaycan filminin parlaq məqamlarını öz oxucuları üçün bir reportajda cəmləyiblər.
Yüz ilə sığan işlər
1923-cü ildə Azərbaycan Foto-Kino İdarəsi (AFKİ) yaradılıb. Onun vəzifəsi foto-kinoteatrların və ayrı-ayrı sahibkarların prokat müəssisələrinin birləşdirilib milliləşdirilməsi üzrə tədbirlər görmək idi. Həmin vaxt AFKİ-nin nəzdində “Təyyarə”, “Edison”, “Milyon”, “Ladya”, “Mədənçi” və s. kinoteatrlar fəaliyyət göstərirdi.
Sonrakı illərdə AFKİ müxtəlif cür adlandırılıb: “Azdövlətkino”, “Azərkino”, “Azfilm”, “Azdövlətkinosənaye”, “Azərfilm”, “Bakı kinostudiyası”. 1961-ci ildən isə indiki “Cəfər Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası” adını alıb.
1930-cu illərin əvvəllərində burada Azərbaycan xalqının məişətini əks etdirən, eləcə də tarixi-inqilabi “Lətif”, “İsmət”, “Almaz”, “Yeni üfüqlər”, “Bakılılar”, “Kəndlilər” və s. filmləri çəkilib.
İkinci Dünya müharibəsi illərində isə bu kinostudiyada qəhrəman döyüşçülər Kamal Qasımovla Bəxtiyar Kərimova həsr olunmuş “Vətən oğlu” və “Bəxtiyar” kinonovellaları, M.F.Axundovun həyat və yaradıcılığından bəhs edən “Səbuhi”, vahid süjet xətti ilə bağlı üç kinonovelladan ibarət “Bir ailə”, eləcə də müharibə dövründə dənizçilərin göstərdikləri igidliklərə həsr olunmuş “Sualtı qayıq “T-9” bədii filmləri yaradılıb. 1945-ci ildə artıq əfsanəyə dönən “Arşın mal alan” filmi tamaşaçıların ixtiyarına verilib.
Ötən əsrin 50-60-cı illərini Azərbaycan kinosunun çiçəkləndiyi dövr adlandırmaq olar. “Bəxtiyar”, “O olmasın, bu olsun”, “Yenilməz batalyon”, “Uzaq sahillərdə”, “Ögey ana”, “Sehrli xalat” məhz bu zaman ərsəyə gəlib.
XX əsrin 60-70-ci illəri kinoya gənclərin böyük axını ilə əlamətdar olub – Rüstəm və Maqsud İbrahimbəyov qardaşları, Anar, Alla Axundova, İsa Hüseynov, Vaqif Səmədoğlu, Ramiz Fətəliyev ssenarist, Arif Babayev, Eldar Quliyev, İsmayıl Əfəndiyev, Tofiq İsmayılov, Gülbəniz Əzimzadə rejissor, Zaur Məhərrəmov, Rafiq Qəmbərov operator, Fikrət Bağırov, Rafis İsmayılov rəssam, Həsən Məmmədov, Şahmar Ələkbərov, Həsənağa Turabov, Rasim Balayev, Şəfiqə Məmmədova aktyor kimi parlayıblar.
Onların yaşlı və orta nəslin kino xadimləri ilə əməkdaşlığı Azərbaycan kinosunun peşəkar səviyyəsinin artmasına, milli koloriti və ideya dərinliyi ilə seçilən filmlərin yaranmasına gətirib çıxarıb.
1970-ci illəri artıq Eldar Quliyev, Rasim Ocaqov, Arif Babayev, Tofiq İsmayılov, Teymur Bəkirzadə və digər rejissorların dövrü saymaq olar. Bu illərdə çəkilən “Uşaqlığın son gecəsi”, “Gün keçdi”, “Bizim Cəbiş müəllim”, “Ad günü”, “Şərikli çörək” kimi filmlərin müəllifləri cəmiyyətin sosial təbəqələrinin mahiyyətini, onlar arasında ziddiyyətləri, mənəvi problemləri açmağa cəhd edirlər.
1990-95-ci illərdə filmlərin, demək olar ki, hamısı sahibkarların vəsaiti ilə çəkilir. Bu dövrdə 40-dan artıq bədii, 125-dən çox sənədli film yaradılır.
Ötən əsrin 90-cı illərində rejissorlar Vaqif Mustafayev, Hüseyn Mehdiyev, Yavər Rzayev, Cəmil Quliyev, Ayaz Salayev, Şahmar Ələkbərov, Ramiz Əzizbəyli, ssenaristlər Ramiz Rövşən, Orxan Fikrətoğlu, Natiq Rəsulzadə, Aydın Dadaşov bir peşəkar kimi öz sözlərini deyirlər.
2000-ci illərin əvvəllərində ölkəmizin kino sənayesi aktiv inkişaf etməyə başlayıb. Kinematoqrafiya xadimləri sırasında istedadların sayı da artıb. Hilal Baydarov, Rüfət Həsənov, Fariz Əhmədov, İlqar Nəcəf, Elvin Adıgözəl, İmam Həsənov, Təhminə Rafaella və bir çox başqaları peşəkar rejissorlar sırasına adlarını yazdırıblar. Son illər bu sahədə sıçrayış müşahidə edilir. Filmlərimiz beynəlxalq arenada daha tez-tez görünür, prestijli film festivallarında ölkəmizi layiqincə təmsil edir, müxtəlif nominasiyalarda mükafatlara layiq görülürlər.
Kinostudiya ilə tanışlıq
Cəfər Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası dördmərtəbəli binada qərarlaşıb. Burada səsyazma, kostyum və rekvizit, texniki avadanlıq və pirotexnika, həmçinin maliyyə və hüquq, insan resursları, ictimaiyyətlə əlaqələr şöbələri var.
Studiyada ikisi iri olmaqla dörd çəkiliş pavilyonu mövcuddur. Müəssisənin ərazisi o qədər genişdir ki, hətta Qarabağ hadisələri haqqında film çəkərkən buradakı təpəlikdən istifadə ediblər.
Kinostudiyanın yeni binasının bünövrəsi 1951-ci ildə qoyulub, tikintisi isə 15 il sonra yekunlaşıb və film istehsalına başlanılıb. Hazırda burada təmir işləri aparılsa da, kinostudiyanın böyük hissəsi elə əvvəlki görkəmini qoruyub-saxlayır.
Təmir işlərinə rəğmən, “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında işlər bir dəqiqə də dayanmır. Hazırda burada bir dənə də olsun boş pavilyon yoxdur, hamısında çəkiliş aparılır. Studiyanın 60-a yaxın əməkdaşı montaj, səsləndirmə, xarici filmlərin dublyajı, eləcə də milli kinonun sosial şəbəkələrdə və gənclər arasında təbliği ilə məşğuldur. Kinostudiyanın “Facebook”, “ Instagram”, “Telegram” səhifələrində mütəmadi olaraq məşhur filmlərdən parçalar, kino dünyasından maraqlı faktlar və aktual xəbərlər paylaşılır. Dövlət Film Fondunda saxlanılan köhnə filmlərin çoxu hazırda rəqəmsallaşdırılır və televiziyalara verilir, eləcə də kinostudiyanın “YouTube” və rəsmi səhifəsində yaxşı keyfiyyətdə nümayiş olunur. Onların əksəriyyətində rus və digər dillərdə subtitrlər yer alır.
Kinostudiyada bizə bələdçilik edən İctimaiyyətlə Əlaqələr və Marketinq Şöbəsinin rəhbəri Ramil Ələkbərov çəkilişlərin sovet dövründə necə aparılmasından da danışır:
“SSRİ dövründə il ərzində neçə filmin və hansı mövzuda çəkiləcəyi Moskvada təsdiqlənir, sonra isə bunun üçün maliyyə vəsaiti ayrılırdı. O vaxt kinoya tələb çox idi deyə xərci də borcunu tez bir zamanda ödəyirdi. Məsələn, Azərbaycanda çəkilən film Moskvaya göndərilirdi, onun distribusiyası ilə orada məşğul olurdular və nəticədə bizim filmimizi SSRİ-nin bütün respublikalarında nümayiş etdirirdilər. Kinodan əldə olunan gəliri isə təhsil və səhiyyəyə yönəldirdilər.
Hazırda isə kinostudiyadakı filmlərin əksəriyyəti Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin sifarişi ilə çəkilir. Onlar konkret mövzu seçirlər, biz isə komanda yığır, işi görür və quruma təhvil veririk. Nazirlik filmi qəbul, sonra təsdiq edir. Bundan sonra lent Dövlət Film Fonduna ötürülür. Hələ ki filmlərin premyerası, nümayişi və sifarişli filmlərlə bağlı digər tədbirləri Mədəniyyət Nazirliyi təşkil edir. Düşünürük ki, Prezident İlham Əliyevin 2022-ci il 20 aprel tarixli sərəncamı ilə Kino Agentliyinin yaradılmasından sonra bu proses daha mütəhərrik olacaq”.
Filmlərdə səslər necə yaradılır?
Filmlərdəki dialoqlar, dublyaj, diktor mətni, eləcə də digər səslər böyük zalda yazılır. Burada avadanlıqdan və musiqi alətlərindən savayı, səslərin, küylərin yaradılması üçün müxtəlif əşyalar da var. Məsələn, bir küncdəki köhnə, paslı şkaf açılan darvazanın səsinin imitasiyası üçün istifadə olunur. Taxta döşəmənin altında dəniz qumu, çınqıl, çaydaşı və s. var. Döşəmənin cırıltısı lazımdırsa, taxta lövhələrə basmaq kifayət edir.
Burada səs rejissoru Mehman Nadirovla söhbətləşirik. O, qırx ildən çoxdur ki, studiyada çalışır. Mehman bəyin səsini, demək olar ki, bütün filmlərdə eşitmək olar: o, müntəzəm olaraq ikinci plan aktyorlarının iki-üç kəlməlik replikalarını səsləndirir.
Rejissorun sözlərinə görə, filmdə səs - dialoqlar, musiqi və interşumdan ibarətdir. Kino lentinə yazılan hər səsi də yaxşı eşitmək olmur. Məsələn, filimin qəhrəmanı vərəq götürürsə, o səsi tutmaq çox çətindir. Ona görə də həmin səsi bu zalda yenidən yaradırlar ki, filmdə onu dəqiq eşitmək mümkün olsun. Bəzən belə səs və küylər birbaşa çəkiliş meydançasında yazılır, alınmayanda isə studiyada asanlıqla canlandıraraq yazmaq mümkündür.
“İndi internet var və müəyyən səs bazası toplaya bildiyimiz üçün işləmək xeyli asanlaşıb. Əvvəllər isə demək olar ki, bütün səsləri studiyada yaratmaq lazım gəlirdi.
Əlbəttə, elə səslər var ki, onları bizim bu otaqda yaratmaq qeyri-mümkündür. Məsələn, bizdə köhnə fabrik və zavodlarda yazılmış lentlər var, indiki müəssisələrdə elə səs-küy olmur.
Heyvanlar aləminə aid səslər isə elə təbiətdə lentə alınır. Məsələn, 2012-ci ildə çəkilmiş “Çölçü” filmində dəvələr olan səhnələr var. Onlarla işləmək çox çətindir, ona görə də biz səsləri birbaşa yerində yazdıq ki, montaj zamanı istifadə edək. Bütün bunlar maksimum reallıq əldə etmək üçündür”, - Mehman Nadirov deyir.
Hazırda kinostudiyada bir neçə filmin səsləndirilməsi aparılır. Bunlardan “Doğma torpaq” “Nərimanfilm”in istehsalıdır. İki il müddətinə çəkilib, hazırda isə səs montajı və səsləndirmə mərhələsindədir. Aktyorlarla səs rejissorları eyni ifadələri təkrar-təkrar lentə alırlar. Sonra isə filmin rejissoru son variantı seçir.
Kinoda rəssam işi
Digər şöbəyə keçiddə diqqətimi divardakı rəsmlər cəlb edir. Ramil Əlibəyov bunlar barədə ətraflı məlumat verir:
“Filmin istehsalı bir neçə mərhələdən ibarətdir: layihələndirmə, ilkin hazırlıq, çəkilişlər və postprodakşn. Hazırlıq üç-dörd ay çəkə bilər. Bu müddətdə çəkiliş qrupu yığılır, buraya quruluşçu rejissor, quruluşçu operator, quruluşçu rəssam, prodüserlər, səs rejissoru və digərləri daxildir. Sonra ssenari üzrə iş başlayır.
Bu sketçi öz işinin əsl ustası, rəssam Rafis İsmayılov “Tərsinə çevrilən dünya” (2011) filmi üçün hazırlayıb. O, bu filmin quruluşçu rejissoru idi və onun təsviri-dekor həllinə cavabdehlik daşıyırdı. Bundan başqa, quruluşçu rəssam eskizlər, dekorasiyaların maketlərini hazırlayır, eləcə də bədii mizan şöbəsinin, qrimçi rəssamın, kostyumlar üzrə rəssamın və digərlərinin işlərinə rəhbərlik edir”.
R.Əlibəyov deyir ki, sovet vaxtı bu cür rəsmlərin çəkilməsi kadrı daha aydın başa düşmək üçün idi. Hazırda isə bu iş kompüterlə görülür, “storyboard” (kadrlaşdırma, səhnələrin təsvirlər vasitəsilə açılması) yaradılır. Eskizlərə uyğun olaraq, çəkiliş üçün yer, əşyalar, mebel və s. seçilir. Əgər film tarixidirsə və müvafiq mebel anbarda yoxdursa, o zaman çəkiliş üçün xüsusi olaraq düzəldilir.
Babəkin kostyumunun taleyi
Rekvizit və kostyum şöbəsində bizi ilk qarşılayan naftalin iyi olur. Şöbənin rəhbəri, quruluşçu rəssam Əziz Məmmədovun sözlərinə görə, geyimin uzun müddət qalması üçün onu emal etmək vacibdir. Bu anbarda (onların ümumi sayı 15-dir – red.) iki mindən artıq rekvizit və təxminən beş-altı min kostyum saxlanılır.
Xüsusi mövzuda çəkilən filmlər üçün qeyri-adi kostyumlar tələb olunursa, onları sifarişlə tikir və bu şöbəyə təhvil verirlər.
Kinostudiyadakı rekvizit şöbəsində xeyli sayda qədim əşya var, nadir nüsxə lazım olanda məhz buraya baş çəkirlər. Buradakı ən qədim əşyalardan biri 1950-ci illərdə hazırlanmış çilçıraqdır. Bu şöbəyə məxsus XIX əsrin kostyumları, 12 araba və fayton isə hazırda xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında çəkilən filmdə istifadə olunur.
Daxil olduğumuz iri otaqda “Nəsimi” (1973) və “Babək” (1979) filmlərində istifadə olunmuş rekvizitlər saxlanılır. Maraqlı əşyalardan biri də “Sevil” filmi (1970) üçün xüsusi düzəldilmiş güzgülü bəzək stoludur. Onu 1978-ci ildə çəkilmiş “Qayınana” filmində də istifadə ediblər.
Əziz Məmmədovun sözlərinə görə, film ssenaridən başlayır. Məhz onu oxuduqdan sonra quruluşçu rəssam eskizlər çəkir. Dekorasiya, rekvizit və kostyumlar seçilir.
“İndiki dövrdə tarixi film çəkmək asan deyil. İlk növbədə, bu, maliyyə ilə bağlıdır. Tamaşaçını ekranda baş verənlərə inandırmaq üçün keyfiyyətli kostyum və dekorasiyalar lazımdır. Hətta adi kibrit qutusu da öz dövrünə məxsus olmalıdır.
Belə filmlərin büdcəsi minimum iki milyon manatdır. Döyüş səhnələrindən də çox şey asılıdır. Çünki kütləvi səhnələrdə iştirak edənləri də zamanın dəbinə uyğun geyindirmək lazımdır”, - rəssam deyir.
Əziz Məmmədov çəkiliş zamanı yaşanan maraqlı məqamları da bizimlə bölüşür. Onun sözlərinə görə, bir hissəsi Moskvada lentə alınan “Nizami” filminin rejissoru Eldar Quliyev deyir: “Bu səhnədə şahmat olsa, nə əla olardı...” Bütün çəkiliş qrupu Moskvaya səpələnib həmin dövrə uyğun gələn şahmat fiqurları axtarmağa başlayır.
Başqa bir maraqlı hadisə “Babək” filminin çəkilişlərində olub. Baş qəhrəman üçün kostyum tikilir. Kütləvi səhnələrin çəkildiyi zaman komanda qəfil ayılır ki, bəs “Babək”in kostyumu itib. Çəkilişlər başlamalıdır, kostyum isə ortalıqda yoxdur. Ona görə məcbur qalıb, əldə olan materiallardan birtəhər kostyum hazırlayırlar, kadrlara da elə o düşür.
Rejissorun kabineti
Elə olur ki, film üzərində işləyən bəzi rejissor və ssenaristlər kinostudiyanın ştatına daxil olmur, onlarla müqavilə bağlanır və kabinet ayrılır. Müəssisə belə kabinetlərdən bəzilərini bərpa edib. Nəticədə indi “Azərbaycanfilm”də Rasim Ocaqov, Hüseyn Seyidzadə, Tofiq Tağızadə, Həsən Seyidbəyli, Eldar Quliyev kimi görkəmli kino xadimlərinin yaradıcılıq studiyaları mövcuddur.
Eldar Quliyevin studiyasına baş çəkirik. Dövlət mükafatı laureatı, “Şöhrət”, “Şərəf”, “İstiqlal” ordenlərinin sahibi, Xalq artisti, ssenarist, “Bir cənub şəhərində”, “Əsas müsahibə”, “Xoşbəxt olun, qızlar!”, “Sevinc buxtası”, “Babək”, “Nizami”, “Dərvişin məktubları” və digər filmlərin rejissoru olmuş Eldar Quliyevin otağı sovet tərzində tərtib olunub. Ramil Ələkbərovun sözlərinə görə, kabinetdə heç nəyi dəyişdirməyiblər, sadəcə, posterlər asıblar. Masanın üstündə isə yəqin ki, rejissorun bir vaxtlar çox sevdiyi karamelli konfetlər var.
Böyük ekrana gedən yol
Böyük ekranlara çıxmazdan öncə filmləri sifarişçilərə təhvil verirlər. Bu, kinostudiyanın nəzdindəki mini-kinoteatrda baş tutur. Əgər sifarişçi dövlətdirsə, bu proses xüsusilə vacibdir. O zaman filmin ilk nümayişinə bədii şura və nazirliyin əməkdaşları dəvət olunurlar.
R.Ələkbərov sifarişçinin narazı qaldığı məqamlara da aydınlıq gətirir:
“Sovet vaxtı güclü senzura səbəbindən belə hadisələr tez-tez baş verirdi. Məsələn, “Dəli Kür” filminin (1969) finalı dəyişdirilmişdi. Bu yaxınlarda filmin orijinal lenti tapıldı, Dövlət Film Fondunun əməkdaşları onu yenidən montaj etdilər, indi əlimizdə onun rejissor versiyası var. Ancaq indi də belə hadisələr olur. Məsələn, 2017-ci ildə çəkilmiş “Nar bağı” filminin də rejissor versiyası var.
Kinostudiya nə ilə sevindirəcək?
Ötən il “Azərbaycanfilm”də Azərbaycan Minatəmizləmə Agentliyinin cəsur əməkdaşları barədə film çəkilib. Rejissorluğunu Murad İbrahimbəyovun etdiyi film hazırda səs montajı prosesindən keçir.
Mehmandarovlar haqqındakı bədii-sənədli film (rejissoru Yavər Rzayev) artıq bütün mərhələləri tamamlayıb və İTV-yə təhvil verilib. Odur ki, yaxınlarda onu televiziya ekranlarında izləyə biləcəyik.
Bundan başqa, “Azərbaycanfilm”in təşkil etdiyi “START-2022” və “START-2023” kino müsabiqələrinin qalibləri də sponsorlarını gözləyir.
Kinostudiyanın 100 illiyi ilə əlaqədar tədbirlər planı hazırlanıb. Bunlardan biri müasir Azərbaycan kinosunun bölgələrdə təşviqinə həsr olunub. Həmçinin, kinostudiyanın yubileyi və ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının yüz illiyi münasibətilə tədbirlərin, yaradıcı gecələrin keçirilməsi, kinokataloqların nəşri də nəzərdə tutulub.
Bundan başqa, “Azərbaycanfilm” Milli Kino Günü ilə əlaqədar bir neçə sürpriz də hazırlayıb: studiyanın “YouTube” kanalında bir neçə müasir filmin premyerası gözlənilir.
Daha çox foto burada: PhotoStock.az
Rufina Abdullayeva
Rəylər