Təbii fəlakətlər — qəflətən və ya tədricən baş verən və ətraf mühitə, infrastruktura, iqtisadiyyata və insan həyatına əhəmiyyətli zərər vura bilən təbiət hadisələridir. Onlar öz qeyri-müəyyənliyi, miqyası və dağıdıcı gücü ilə fərqlənirlər. Onların növlərini, xüsusiyyətlərini və yaranma səbəblərini anlamaq, onlara daha yaxşı hazırlaşmağa və nəticələri minimuma endirməyə kömək edir.
Təbii fəlakətlərin növləri və xüsusiyyətləri
- Geoloji təbii fəlakətlər
- Zəlzələlər: Tektonik proseslər nəticəsində yer qabığının qəfil titrəyişləri. Maqnitudası (gücü) və ocağın dərinliyi ilə xarakterizə olunur. Binaların dağılmasına, sunamiyə və sürüşmələrə səbəb ola bilər.
- Vulkan püskürmələri: Yerin dərinliklərindən lava, kül və qazların atılması. Yüksək temperatur, tullantıların toksikliyi və iqlimi dəyişdirmək qabiliyyəti (məsələn, atmosferdəki kül səbəbindən) ilə xarakterizə olunur.
- Sürüşmələr və uçqunlar: Qravitasiya təsiri altında torpaq və ya dağ süxurlarının yerini dəyişməsi. Hərəkət sürəti və material həcmi ilə xarakterizə olunur, tez-tez yolların bağlanmasına və yaşayış məntəqələrinin dağılmasına səbəb olur.
- Hidrometeoroloji təbii fəlakətlər
- Daşqınlar: Güclü yağıntılar, qar əriməsi və ya bəndlərin dağılması nəticəsində ərazilərin su altında qalması. Suyun qalxma sürəti və əhatə dairəsi ilə xarakterizə olunur. Kənd təsərrüfatı sahələrini və yaşayış evlərini məhv edir.
- Qasırğalar və tayfunlar: Yüksək külək sürəti (33 m/s-dən çox) olan güclü atmosfer burulğanları. Küləyin dağıdıcı gücü və müşayiət edən leysan yağışları ilə xarakterizə olunur.
- Quraqlıqlar: Su çatışmazlığına səbəb olan uzun müddətli yağıntı olmaması. Davamiyyəti və ekosistemə, kənd təsərrüfatına və su təchizatına təsiri ilə xarakterizə olunur.
- Bioloji təbii fəlakətlər
- Epidemiyalar: Yoluxucu xəstəliklərin (məsələn, taun, vəba) kütləvi yayılması. Yayılma sürəti və ölüm səviyyəsi ilə xarakterizə olunur.
- Zərərvericilərin hücumu: Həşəratların (məsələn, çəyirtkələrin) kənd təsərrüfatı bitkilərinə hücumu. Zədələnmə miqyası və aclıq təhlükəsi ilə xarakterizə olunur.
- Kosmik təbii fəlakətlər
- Meteorit düşməsi: Səma cisimlərinin Yerlə toqquşması. Nadirliyi, lakin potensial fəlakətli nəticələri (partlayışlar, yanğınlar, sunami) ilə xarakterizə olunur.
- Günəş alışmaları: Günəşdə güclü enerji atılmaları, Yerdə elektronika və rabitə işini poza bilər.
Təbii fəlakətlərin yaranma səbəbləri
Təbii fəlakətlər həm təbii, həm də antropogen amillərlə yarana bilər:
- Təbii səbəblər:
- Tektonik aktivlik (zəlzələlər, vulkanlar).
- Dövri iqlim dəyişiklikləri (qasırğalar, quraqlıqlar).
- Qravitasiya prosesləri (sürüşmələr).
- Kosmik hadisələr (meteorit düşməsi, günəş aktivliyi).
- Bioloji amillər (virus mutasiyaları, zərərvericilərin çoxalması).
- Antropogen səbəblər:
- Meşələrin qırılması və landşaftın dəyişdirilməsi, bu da eroziya və daşqınları gücləndirir.
- Ətraf mühitin çirklənməsi, iqlim anomaliyalarını (məsələn, qlobal istiləşmə) təhrik edir.
- Risk zonalarında (məsələn, yamaclarda və ya çay yataqlarında) düzgün olmayan tikinti.
- Bəndlərin dağılması kimi texnogen qəzalar, təbii fəlakətləri daha da ağırlaşdırır.
Nəticə
Təbii fəlakətlər Yer təbiətinin ayrılmaz hissəsidir, lakin onların nəticələri çox cəhətdən bəşəriyyətin hazırlığından asılıdır. Bu hadisələrin növlərini və xüsusiyyətlərini öyrənmək, həmçinin onların səbəblərini təhlil etmək, xəbərdarlıq və qorunma tədbirlərini hazırlamağa kömək edir. Erkən xəbərdarlıq və proqnozlaşdırma sistemləri kimi müasir texnologiyalar təbii fəlakətlərdən dəyən zərərin azaldılmasında əsas rol oynayır.
