Dünya yeni düzəndə - Postpandemiya dünyası bizə nə vəd edir?

Bildiyimiz kimi, son dövrlərdə böyük ölkələr arasında başlayan ticarət müharibələri, sanksiyalar, “Brexit” və digər proseslər dünyada qeyri-müəyyənliyin artmasına və qlobal iqtisadi artıma öz mənfi təsirini göstərməyə başlamışdı. 

Bununla yanaşı, enerji bazarlarında baş verən iqtisadi və siyasi müharibələr və eyni zamanda, gözlənilmədən qapını döyən koronavirus (COVID-19) pandemiyası ilə bağlı əmtəə və xidmətlərə, o cümlədən, neftə olan tələbin uzun müddət aşağı qalması fonunda neftin qiymətinin kəskin aşağı düşməsi, hətta təklif artıqlığı hesabına anbarların dolması ilə bağlı olaraq ilk dəfə mənfi qiymətə satılması qaçılmaz oldu. 

Bir tərəfdən pandemiya ilə bağlı hər bir sahədə fəaliyyətin kilidlənməsi, digər tərəfdən isə müddəti bilinməyən qeyri-müəyyənliklər fonunda iqtisadi fəaliyyət sahələrində yaranmış durğunluq iqtisadi vəziyyəti gözləniləndən də daha çox pisləşdirib.

Dünyada son dövrlərdə cərəyan edən hadisələr fonunda koronavirus pandemiyasından əvvəl beynəlxalq təşkilatların dünya və Azərbaycanla bağlı verdikləri iqtisadi artım proqnozları virusdan sonrakı  dövr üçün proqnozlaşdırılan göstəricilərlə müqayisə olunmaz dərəcədə dəyişib.

Başqa sözlə, proqnozlar tamamilə alt-üst olub. Əslində, bu, bir tərəfdən, başadüşüləndir, çünki hazırkı böhranın baş verəcəyi və nə qədər dərin olması ilə bağlı, onun baş verdikdən sonra müddətinin nə qədər davam edəcəyi ilə bağlı məlumatların olmaması nəticəsində yaranan qeyri-müəyyənliklər iqtisadiyyatın artımına və bununla bağlı proqnozlara əhəmiyyətli təsir göstərir. 

Bundan əlavə, ekspertlərin və beynəlxalq təşkilatların bu böhranın əvvəlkilərdən tamamilə fərqli olmasını bildirməsi və hətta müharibəyə bənzədilməsi, Böyük Depressiyadan (1929-1933) sonra ən dərin böhranın yaşana biləcəyi ilə bağlı səsləndirilən fikirləri əvvəlki proqnozlarda köklü dəyişikliklərə səbəb olub.

Virus artıq pandemiya çevrildiyi və sürətlə yayılaraq dünyanı iflic vəziyyətinə saldığı üçün, demək olar ki, bütün dünya bundan əziyyət çəkir. Beynəlxalq Valyuta Fondunun ən son hesabatına əsasən, əksər ölkələrdə bu il iqtisadi daralma baş verəcək və 2021-ci ildə isə əvvəlki artım bərpa olunacaq.

Şəkil 2. İqtisadi artımla bağlı proqnozlar (müqayisə)

Koronavirus pandemiyası və eləcə də, müxtəlif ölkələrin ona cavabları dünyanı qısa bir zamanda artıq elə dəyişib ki, virusun təsirlərindən əvvəlki duruma tam qayıdışın mümkün olmayacağını söyləmək mümkündür. 

Dövlət müdaxiləsinin miqyası və dərinliyi neoliberal prinsiplərin əsaslarını sarsıdaraq, yeni bir qlobal reallığın formalaşmasına səbəb ola bilər. Baş verən proseslərlə bağlı aşağıda sadalanan bir neçə önəmli iqtisadi və siyasi tendensiyanı gözləmək olar.

Əvvəla, bildiyimiz qloballaşma prosesinin mənfi tərəfləri və çatışmazlıqları diqqət mərkəzinə çəkə və hökumətlərə onların aradan qaldırılması üçün ciddi təzyiqlər yarada bilər. Məsələn, pandemiya təhlükəsini çox gec tanıyan və çevik reaksiya qura bilməyən ÜST (Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı) artıq şiddətli tənqidlərə məruz qalıb və gələcəkdə səhiyyə sahəsində, eləcə də, insan təhlükəsizliyi üçün kritik sahələrdə, beynəlxalq əməkdaşlığın daha ciddi və tələbkar şəkildə həyata keçirilməsinə ehtiyacın olduğunu vurğulayan səslər çoxalmaqdadır.

Eyni zamanda, son 20-30 il ərzində hədsiz dərəcədə genişlənmiş və qlobal xarakter almış təklif zəncirlərinin həssaslığı hazırkı kritik dönəmdə özünü büruzə verib. Qlobal iqtisadiyyatın Çindəki istehsalatdan yüksək asılılığı və ümumiyyətlə, bir çox məhsulların istehsal prosesinin müxtəlif ölkələrə səpələnməsi qənaətli olsa da, qarşısıalınmaz risklər yaradıb. 

Böyük ehtimalla, böhrandan sonra inkişaf etmiş ölkələr bir sıra strateji sahələr üzrə idxaldan asılılığını minimuma endirmək məqsədini güdə bilər. Bununla bağlı, son illərdə, əsasən, ABŞ və Çin arasındakı gərginliyin zərbə vurduğu qlobal ticarət daha da zəifləyə bilər. Artıq bir çox ölkələrdə, xüsusən Qərbdə Çinə qarşı mənfi münasibətin yayılması müşahidə olunur və bu da həmin ölkələrin hökumətlərini Çinlə münasibətlərini əvvəlki kimi davam etdirməkdən çəkindirə bilər. 

Digər tərəfdən, ticarət həcmləri azalacağı və iqtisadi artımın ləngiyəcəyi halda, Pekin təsir gücü böyük olan regionlarda (Cənub-Şərqi və Mərkəzi Asiya, Afrika) daha aqressiv strategiya seçərək, qlobal geosiyasi gərginliyi artırmış ola bilər. Eyni zamanda, regional ticarət birləşmələri üçün yeni perspektivlər açılır və onların bəzilərində iqtisadi klasterlərin yaranması pandemiyadan sonrakı dövrdə optimal bərpa strategiyası kimi formalaşa bilər.

İkincisi, bir çox böyük ölkələrin iqtisadi siyasətində pandemiyadan sonra köklü dəyişikliklər qaçılmazdır. ÜDM-in bir çox vacib ölkələrdə ilin ikinci rübündə 20-25 faiz, il ərzində isə 6-8 faiz azalacağı gözlənildiyindən, əksər iqtisadi sahə və şirkətlər dövlət köməyi olmadan böhrandan çətin ki sağ çıxa bilsinlər. Lakin onlar bunun müqabilində daha çox planlaşdırmaya əsaslanan və yuxarıdan aşağıya idarə olunan iqtisadi modelə keçidi qəbul etməli olacaq. 

Fiskal və monetar sabitliyin təmin olunması külli miqdarda resursların biznes və vətəndaşlardan dövlət tərəfinə, dövlət tərəfindən isə ən böyük zərər çəkmiş sektor və insanlara köçürülməsini, eləcə də, strateji əhəmiyyətli araşdırmalara (tibb və digər sahələrdə) daha çox vəsaitin mütəmadi olaraq yönləndirilməsini tələb edəcək. 

“XXI əsrdə kapital” adlı kitabında çağdaş fransız iqtisadçısı Tomas Piketti XX əsrin müharibə və inqilablarının səbəb olduğu vəsait yerdəyişməsinin miqyasını və onun sonrakı rifah dövləti və kütləvi istehlak iqtisadiyyatını necə təmin etdiyini nümayiş etdirib.

Eyni zamanda, bir sıra ekspertlərin son illərdə qeyd etdiyi kimi, Çinin çağırışına ayaq uydurmaq üçün Qərb dövlətləri daha mərkəzləşdirilmiş sosial-iqtisadi modelə keçməyə məhkumdur. Böyük ehtimalla, postpandemiya dövründə sözügedən keçid qaçılmaz olacaq. 

Bu modelin əsas elementlərindən biri süni intellekt və böyük verilənlərin (data) geniş və hərtərəfli istifadəsi olacaq. Epidemiyanın sürətlə yayılması və ən varlı dövlətlərin belə onun qabağında əlacsız qalmasını müşahidə edən mütəxəssislər düşünür ki, süni intellektə əsaslanan texnologiyaların tətbiq olunduğu dünyada bu cür problemləri daha erkən mərhələdə nəzərə almaq və onların tez bir zamanda öhdəsindən gəlmək mümkün olacaq. Yəqin ki, uzunmüddətli təcrid və onunla bağlı iqtisadi ləngimə təcrübəsini yaşamış insanlar sözügedən texnologiyaların verə biləcəyi üstünlükləri daha yaxşı dəyərləndirmiş olarlar. 

Həmçinin, informasiya əhəmiyyətinin daha da artması tendensiyasının digər bir aspekti var. Çinin epidemiyanı hələlik dayandıra bildiyi zaman Uhandakı vəziyyətin əsl ağırlığını nümayiş etdirməməsi, digər tərəfdən isə böyük miqdarda data izləməsinə güvənən bəzi Asiya ölkələrinin -  Honkonq, Tayvan və Cənubi Koreyanı təhlükəni çox ağır qadağalar tətbiq etmədən nəzarət altında saxlaya bilməsi müxtəlif növ vacib məlumatların əlçatanlığını beynəlxalq əhəmiyyəti olan məsələyə çevirəcək. 

Beynəlxalq təşkilatlar informasiya bölüşdürülməsi üzrə yeni standartların qəbul olunması (bunlar hələlik ancaq kütləvi dağıntı silahları kimi müəyyən dar sahələrdə mövcuddur) və onlara riayət olunmamasına görə sanksiya mexanizmlərinin yaradılması ilə məşğul olacaq. Bu, informasiyaya çıxışın məhdud olduğundan faydalanan bir sıra bizneslərin maraqlarını vuracağına görə şiddətli siyasi qarşıdurmalara gətirib çıxara bilər. 

İqtisadi tələbat strukturunda da ciddi dəyişikliklər baş verə bilər. Son vaxtlar, cavan (“millenial”) nəslin maddi sərvətlə müqayisədə, təəssürat və şəxsi inkişafa daha böyük dəyər verdiyinə istinad edən bir çox şərhçilər insanların ev, maşın və digər bahalı məhsullara şəxsi mülkiyyətdə artıq maraqlı olmayacağı “bölüşdürmə iqtisadiyyatı” modelinin hökm sürəcəyini proqnozlaşdırırdı. Lakin indiki pandemiya bir çox insanları, xüsusilə də sosial təcrid tədbirlərinin uzanacağı təqdirdə, öz dəyərlərini təzədən düşünməyə vadar edə bilər. 

Balaca mənzillərdə vaxt keçirməyə məcbur olmuş insanlar fövqəladə hallarda özünü fiziki və psixoloji baxımdan daha rahat hiss edə biləcək şəxsi evlər almağa üstünlük verə bilərlər. İctimai nəqliyyatın ya qadağan olunduğu, ya da məsləhət görülmədiyi vaxtımızda şəxsi avtomobilin dəyəri də qat-qat artdı. Uzaq səyahətlərin bahalaşacağı və onlayn iş tərzinin artıq yeni normaya çevriləcəyi yeni dünyada “bumer nəslinə” daha yaxın həyat tərzinə qayıdış perspektivi cəlbedici ola bilər. 

İronikdir ki, bu, son vaxtlar geniş vüsət almış yaşıl trendin əksinə ola bilər - sözügedən ssenaridə yanacağa olan tələbat təzədən artacaq və modern dəyərlər, postmodern dəyərlərlə müqayisədə, yenidən üstünlük qazanacaq. Bununla belə, böhranın nəticələri enerji sektoru üçün də birmənalı olmayacaq. 

Düzdür, bir tərəfdən insanların səyahətə meyilliliyinin azalması və daha çox insanın evdən iş rejiminə keçməsi daşınmalar həcmini azaldaraq, yanacağa olan tələbatı müəyyən qədər azaldacaq. Lakin yuxarıda sadalanan amillər insanları daha çox yanacaq istehlak etməyə vadar edə bilər. 

Həmçinin, bu yaxında neft bazarlarında formalaşmış böyük təklif artıqlığı və misli görünməmiş iqtisadi azalma bir neçə illik müddətdə yanacaq qiymətlərinin sabit şəkildə ucuz (35-40 ABŞ dolları səviyyəsində) qalmasına şərait yaradır. Bu şəraitdə dünya iqtisadiyyatı bərpa olunduqca neft və qaza olan tələbat daha da arta bilər və “yaşıl enerji”yə gözlənilən keçid böyük investisiyalar tələb etdiyi üçün hələlik təxirə salınacaq.

Murad Muradov 
Topçubaşov Mərkəzinin həmtəsisçisi